Το Documento απευθύνθηκε στον ηθοποιό και ιδρυτή της Ομάδας Νεανικού Θεάτρου “Συντεχνία του Γέλιου”, Βασίλη Κουκαλάνι, για να γράψει την άποψή του σχετικά με όσα συμβαίνουν στον χώρο του θεάτρου εξαιτίας της πανδημίας
Η τέχνη δεν µπορεί να αλλάξει τον κόσµο». Οταν ακούω αυτήν τη φράση πάντα µου έρχεται να πω «το δοκίµασες και δεν σου βγήκε;». Ή σκέφτοµαι τον Αρχιµήδη: «∆ώσε µου πού να σταθώ και θα κινήσω τη γη».
Η τέχνη µπορεί και οφείλει να αναµοχλεύει τα πράγµατα, να δηµιουργεί µετατοπίσεις και ρήγµατα, να εγκαινιάζει καινούργια πεδία κριτικής και στοχαστικής φαντασίας. Αρκεί να έχει κάπου να σταθεί. Μπορεί, ναι, να αλλάξει τον κόσµο όσο ένα κατσαβίδι µπορεί να φτιάξει ένα αυτοκίνητο. ∆εν είναι το µοναδικό ή αποκλειστικό εργαλείο, αλλά είναι εξαιρετικά χρήσιµο στην αποδόµηση παγιωµένων κατασκευών.
Είτε κατά µόνας είτε συλλογικά, η τέχνη είναι µια διαδικασία ταυτοποίησης – εκφράζει τη βαθύτερη ανάγκη της κοινωνίας προοδευτικά να αναγνωρίζει το «είναι» της. Και επίσης προτείνει εναλλακτικούς δρόµους πραγµάτωσης αυτού του «είναι». Ο ρόλος της είναι να αµφισβητεί ουσιωδώς τα εκφραστικά στερεότυπα που παρεµποδίζουν τη συλλογική εξέλιξη, να διεκδικεί και να αποκαλύπτει τις αναγκαίες εκφραστικές δυναµικές για τη διαρκή χειραφέτησή της.
Για παράδειγµα, λέγοντας «πολιτική τέχνη» συµπεριλαµβάνουµε την κυρίαρχη, «αόρατη» τέχνη, δηλαδή ακόµη και τις εκποµπές πρωινής αποβλάκωσης ή τις ειδήσεις προπαγάνδας. Ανήκουν και αυτές σε έναν πολιτισµό που δεν παίρνει την ευθύνη του εαυτού του. Πολιτισµός της ∆εξιάς, τέχνη της συντήρησης, πολιτισµός της κοινωνικής υποτέλειας, της αναπαραγωγής των σχέσεων κυριαρχίας.
Ειδικά σε καιρούς κοινωνικής κρίσης η τέχνη δύναται να ξεµπροστιάζει κοινωνικούς µηχανισµούς που επιφέρουν αδικία, ρατσισµό, καταπίεση και αποβλάκωση, να δείχνει µια προοπτική αλλαγής των συνθηκών και ένα κοινωνικό όραµα, να προκαλεί και να περιγελά τους «ισχυρούς» και προπάντων να εµψυχώνει. Να προικίζει µε εναλλακτικούς κώδικες έκφρασης τις διεκδικήσεις και άλλων εργασιακών χώρων διότι έχει το πλεονέκτηµα να συγκεντρώνει πολλούς και πολύ διαφορετικούς ανθρώπους, γεγονός που µπορεί να της προσδώσει πολύ διευρυµένη κοινωνική απεύθυνση, πολυφωνική, µεικτή.
Στον απόηχο του lockdown όλοι οι πληττόµενοι χώροι εργασίας πρέπει τώρα να αλληλεπιδράσουν, να στηρίξουν και να παραδειγµατιστούν ό ένας από τον άλλο. Το µαζικό ρεύµα κινητοποίησης που ξεκίνησε στον χώρο τον καλλιτεχνών έδειξε φοβερά αντανακλαστικά ενόψει της επικείµενης παρατεταµένης ανεργίας. Ακόµη ακόµη απέναντι στον ενδεχόµενο αφανισµό ενός κλάδου που µοιάζει σχεδόν να µην αναγνωρίζεται θεσµικά από αυτή την κυβέρνηση µιας και δεν παράγει αντικειµενικό πλούτο αλλά άυλο, που δηλαδή είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί στις λογικές του καπιταλισµού-ζόµπι.
H τέχνη και οι εργάτες της παράγουν ένα κοινωνικό αγαθό, τον πολιτισµό, στο οποίο δικαιούνται πρόσβαση όλοι ανεξαιρέτως. Αυτό αυτοµάτως τη συνδέει µε τη διεκδίκηση άλλων κοινωνικών οµάδων.
Αυτό είναι ένα από τα πράγµατα που µας συνδέουν µε τους κλάδους των νοσοκοµειακών και των εκπαιδευτικών που επίσης έχουν βγει στους δρόµους. Τρεις κοινωνικές αξίες, τρία παραδοσιακά δηµόσια αγαθά µετατρέπονται σε εµπόρευµα. Χωρίς ενθάρρυνση, πόρους, πλατφόρµες διακίνησης ιδεών ανάµεσα στις τέχνες, η επιβίωση του καλλιτεχνικού κόσµου σίγουρα δεν εµπίπτει στις προτεραιότητες αυτής της κυβέρνησης που δίνει ασαφείς υποσχέσεις και µαρτυρά τη σύγχυσή της. Φαίνεται να έχει προτεραιότητα η επιβίωση των τραπεζών.
Η κοινωνική ευαισθητοποίηση µέσω της τέχνης είναι όχι µόνο εφικτή αλλά πιο απαραίτητη από ποτέ. Οι κινήσεις των εργατών της τέχνης, τα σωµατεία, οι οµάδες και οι αυθόρµητες νέες πρωτοβουλίες όπως το #supportartworkers φαίνεται να έχουν συνθέσει µια νέα δυναµική. Καταρχάς εδραιώνει την κοινή συνείδηση των καλλιτεχνών ως παραγωγικών µελών της κοινωνίας και εργαζοµένων µε δικαιώµατα. Επιπλέον όµως αναµοχλεύει και την πολιτιστική και κοινωνική ταυτότητα των εργατών της τέχνης. ∆ηλαδή τι είδους τέχνη µας αφορά ή είναι επίκαιρη. Μια συνειδητά απελευθερωµένη τέχνη που αναζητάει και προεικονίζει έναν κόσµο καλύτερο, µε λιγότερες ανισότητες και παθητικότητα, περισσότερο ανήσυχο, περισσότερο αλληλέγγυο.
∆εν σκέφτοµαι καν αν µιλάµε για υψηλή ή χαµηλή τέχνη, για υπερπαραγωγή ή µια παράσταση φτιαγµένη µε σεντόνια και κιµωλία. Εχοντας εµπειρία από όλη την γκάµα, πιστεύω πως η τέχνη βασίζεται και συνοµιλεί µε κοινωνικές ανάγκες που είναι διαχρονικές. Μία από αυτές είναι η µυσταγωγία. Το 2014, ας πούµε, στο Αντιφασιστικό Φεστιβάλ Παραστατικών Τεχνών στο Εµπρός είδα να συρρέουν πολλές παραστάσεις που ήταν διάσπαρτες στην πόλη ψάχνοντας κάτι να πουν. Σε εκείνο τον χώρο, κάτω από το ιδεολογικό πρόσηµο του αντιφασισµού, συναντήθηκαν µε ένα κοινό που ήταν διαθέσιµο να αποστάξει ό,τι γινόταν στη σκηνή! Οι καλλιτέχνες δεν ήσαν απέναντι από το κοινό, δεν ήσαν άλλοι από αυτό, το κοινωνικό τους µήνυµα µας αφορούσε άµεσα, όχι ως επιχείρηµα αλλά ως συναίσθηµα και εικόνα. Και αυτή η παράµετρος ύψωσε την παράσταση σε έναν νέο εκθέτη: της µυσταγωγίας.
Σε αντιπαραβολή προς την κατάστασή µας βλέπω το ήσυχο τοπίο στη Γερµανία, που φυσικά έχει την πολυτέλεια σε επίπεδα αυτοδιοίκησης, κρατιδίων και οµοσπονδιακού κράτους να δίνει επιδόµατα µέχρι τη διευθέτηση της κρίσης –ενώ έχουν και το ενισχυµένο επίδοµα ανεργίας Harz 4–, οπότε δεν διαφαίνεται κάποια ιδιαίτερη ταραχή στους χώρους των καλλιτεχνών· ούτε για τους Grup Yorum δεν έχουν ακούσει, ενώ ζουν εκεί πάνω από 3 εκατοµµύρια Τούρκοι.
Συνοψίζοντας, η τέχνη και οι εργάτες της παράγουν ένα κοινωνικό αγαθό, τον πολιτισµό, στο οποίο δικαιούνται πρόσβαση όλοι ανεξαιρέτως. Αυτό αυτοµάτως τη συνδέει µε τη διεκδίκηση άλλων κοινωνικών οµάδων. Μέσα της ενδηµεί το στοιχείο της κριτικής, της αµφισβήτησης, της διασάλευσης. Ε αυτό την καθιστά εργαλείο, όχι το µόνο, για την αποσυναρµολόγηση των δεινών που σήµερα ειδικά καλούµαστε να καταδείξουµε και να ανατρέψουµε.
