Η ανθρώπινη παρέμβαση στο οικοσύστημα είναι πλέον τόσο ανεξέλεγκτη που οι συνέπειές της θεωρούνται μη αναστρέψιμες.
Η κάμερα τοποθετημένη σε μια ακτή μερικών τετραγωνικών χιλιομέτρων στη βορειοανατολική Ρωσία. Εκεί περισσότεροι από εκατό χιλιάδες θαλάσσιοι ελέφαντες στοιβάζονται ο ένας πάνω στον άλλο. Δεν υπάρχει ούτε εκατοστό για να κινηθούν. Πολλοί ποδοπατούνται μέχρι θανάτου. Κάποιοι για να ξεφύγουν από την ασφυκτική παραμονή στην παραλία καταφεύγουν σε ένα ύψωμα ύψους δεκάδων μέτρων. Μολονότι ζυγίζουν εκατοντάδες κιλά σκαρφαλώνουν σε κακοτράχαλα βράχια αν και δεν προορίζονταν ποτέ για κάτι τέτοιο. Εντέλει, και έπειτα από μεγάλη ταλαιπωρία, καταφέρνουν να φτάσουν στην κορυφή του βράχου.
Εν μέσω ηρεμίας όμως έρχεται η τραγωδία. Οι θαλάσσιοι ελέφαντες είναι ζώα που όταν πεινάσουν πρέπει άμεσα να κατευθυνθούν στη θάλασσα προκειμένου να τραφούν. Απομονωμένοι όμως από την παραλία και ανήμποροι να την προσεγγίσουν από τον ίδιο κακοτράχαλο δρόμο βουτάνε στο κενό. Ενα άλμα πολλών δεκάδων μέτρων. Ενα άλμα θανάτου. Ενα από τα πιο μεγαλόσωμα θηλαστικά του πλανήτη περιστρέφεται στον αέρα σαν παιδικό παιχνίδι.
Μέσα σε μια απόκοσμη σιωπή χτυπάει ατελείωτες φορές στα βράχια για να καταλήξει να ξεψυχήσει στη θάλασσα. Κι ενώ θα περίμενε κανείς πως η φρίκη θα τελείωνε εκεί, κι άλλος θαλάσσιος ελέφαντας ακολουθεί τα βήματα του προηγούμενου. Λίγα δευτερόλεπτα αργότερα θα κείτεται κι αυτός νεκρός. Σε λίγες ώρες η θάλασσα έχει βαφεί κόκκινη από το αίμα τριακοσίων θαλάσσιων ελεφάντων οι οποίοι κείτονται στην ακτή θυμίζοντας πρωταγωνιστές αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.
Η Καναδή ζωολόγος Σούζαν Κρόφορντ δήλωσε πως οι επίμαχες σκηνές είναι τραβηγμένες το 2017 και πως οι συγκεκριμένοι θαλάσσιοι ελέφαντες κατέφυγαν στο ύψωμα επειδή κυνηγήθηκαν από πολικές αρκούδες. Η δήλωση διαψεύστηκε από τους παραγωγούς του ντοκιμαντέρ που δημοσίευσαν βίντεο με τους εικονολήπτες να κλαίνε κινηματογραφώντας την αιματηρή σκηνή.
Ποια είναι η αιτία γι’ αυτό το… φαινομενικά ανεξήγητο φαινόμενο; Ο άνθρωπος. Ο μεγαλύτερος εχθρός που έχει ποτέ φιλοξενήσει η Γη, όπως αποδεικνύεται περίτρανα στο ντοκιμαντέρ «Ο πλανήτης μας» του 92άχρονου βετεράνου κινηματογραφιστή της φύσης Ντέιβιντ Ατένμπορο. Η κλιματική αλλαγή, στενά συνδεδεμένη με τις ανθρώπινες ενέργειες, τον αδυσώπητο καπιταλισμό και τη συνεχή καταστροφή του περιβάλλοντος, αποτελεί μια τρομακτική απειλή που είναι περισσότερο κοντινή απ’ ό,τι φανταζόμαστε.
Ο πάγος βάφεται κόκκινος
Μια πολική αρκούδα βαδίζει πάνω σε ένα λεπτό στρώμα πάγου. Δίπλα περπατάει το παιδί της. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια αυτός ο πάγος θα ήταν αρκετά πιο παχύς και θα φιλοξενούσε αναρίθμητες φώκιες. Οχι όμως τώρα. Η ζωή στην παγωμένη Ανταρκτική έχει γίνει τόσο σκληρή που η επιβίωσή τους κρίνεται αρκετά αμφίβολη εφόσον δεν αλλάξει κάτι δραστικά. «Υπολογίζεται πως μέχρι το 2040 η Ανταρκτική τους καλοκαιρινούς μήνες δεν θα έχει καθόλου πάγο» εξηγεί η φωνή του Ατένμπορο.
Το συνεχές λιώσιμο των πάγων δυσκολεύει όλο και περισσότερο τις πολικές αρκούδες –ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες– να κυνηγήσουν τα φυσικά τους θηράματα, τις θαλάσσιες φώκιες. Αιτία η έλλειψη πάγων που οδηγεί τις φώκιες να περνάνε τον περισσότερο χρόνο στη θάλασσα. Ως αποτέλεσμα, οι γιγαντιαίοι αυτοί θηρευτές –που έχουν εντοπιστεί σε αρκετές περιπτώσεις φανερά λιπόσαρκοι– καταλήγουν αρκετά συχνά στη δολοφονία των μικρότερων πολικών αρκούδων προκειμένου να επιβιώσουν. Και μπορεί να πρόκειται για γεγονός που συντελούνταν και πριν από την κλιματική αλλαγή, εντούτοις συμβαίνει πλέον πολύ πιο συχνά.
Για του λόγου του αληθές η κάμερα του Aτένμπορο μας ταξιδεύει στην παγωμένη Γροιλανδία. Εκεί όπου οι τηλεθεατές γίνονται μάρτυρες της αποκόλλησης ενός τεράστιου παγόβουνου. Το παγωμένο κομμάτι που αποκολλάται και καταλήγει στη θάλασσα έχει το μέγεθος ενός ουρανοξύστη. Η πτώση του προκαλεί τσουνάμι. Εβδομήντα πέντε εκατομμύρια τόνοι πάγου υγροποιούνται. Μπορεί, όπως μας πληροφορεί ο κινηματογραφιστής, οι παγετώνες πάντα να απελευθερώνουν πάγο στους ωκεανούς, εντούτοις «αυτό πλέον συμβαίνει με διπλάσια ταχύτητα συγκριτικά με μία δεκαετία πριν». Ετσι χάνεται με ταχείς ρυθμούς αυτή η άσπρη περιοχή που αντανακλά μεγάλο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχεται ο πλανήτης, με αποτέλεσμα να κρατά τη θερμοκρασία σε σταθερά επίπεδα.
Πριν από πενήντα χρόνια ο άνθρωπος κατόρθωσε να φτάσει στη Σελήνη πραγματοποιώντας ένα ανεπανάληπτο τεχνολογικό επίτευγμα και κατορθώνοντας παράλληλα να αντικρίσει για πρώτη φορά από μακριά τον πλανήτη στον οποίο κατοικεί. Από εκείνο το χρονικό σημείο κι έπειτα όμως η Γη έχει πληγωθεί βάναυσα: όπως περιγράφει ο Ατένμπορο, οι πληθυσμοί της άγριας ζωής έχουν μειωθεί κατά 60% τα τελευταία πενήντα χρόνια. «Είναι η πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία που η σταθερότητα της φύσης δεν μπορεί να θεωρείται πλέον δεδομένη».
Έκτος αφανισμός ειδών;
Η ζωή στον πλανήτη εξελίσσεται εδώ και 550 εκατομμύρια χρόνια. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου έχουν συντελεστεί πέντε γεγονότα που προκάλεσαν μαζικές εξαφανίσεις πληθυσμών ζώων. Η πέμπτη, που σημειώθηκε λόγω πτώσης μετεωρίτη σε ακτή του Μεξικού, είχε αποτέλεσμα την αλλαγή του κλίματος και την εξαφάνιση των δεινοσαύρων. Δυστυχώς, όπως επισημαίνει πλήθος επιστημόνων, οι απώλειες που υφίσταται σήμερα η άγρια ζωή είναι τόσο μεγάλες που ενδέχεται να βιώνουμε το έκτο γεγονός στην ιστορία του πλανήτη που οδηγεί σε μαζικό αφανισμό άγριων πληθυσμών ζώων. Κι αυτό το γεγονός δεν είναι άλλο από τις ανθρώπινες ενέργειες που διαταράσσουν το οικοσύστημα και αλλάζουν το κλίμα της Γης. Ο άνθρωπος είναι εξίσου επικίνδυνος με έναν μετεωρίτη.
Ζωή στη ραδιενέργεια
Οι ζούγκλες μολονότι αποτελούν μόλις το 7% της έκτασης της γης διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο όχι μόνο για τη διατήρηση του οξυγόνου σε φυσιολογικά επίπεδα αλλά και γιατί είναι καταφύγιο για εκατομμύρια είδη. Κι όμως –κυρίως λόγω της αποψίλωσης δέντρων– υπολογίζεται πως κάθε χρόνο χάνεται έκταση περίπου 15 εκατομμυρίων εκταρίων τροπικού δάσους. Οσο είναι δηλαδή το Ιλινόις της Αμερικής. Η ζούγκλα του Βόρνεο σε μεγάλο βαθμό έχει χαθεί και σημαντικό μέρος της έχει μεταλλαχθεί σε φυτεία φοινικέλαιου, επειδή το εμπόριο φοινικέλαιου είναι πολύ επικερδές. Αυτή η μονοκαλλιέργεια όμως δεν είναι ικανή να φιλοξενήσει σημαντικό αριθμό άγριων ειδών. Πίσω από κάθε καταστροφή ο άνθρωπος.
Προκειμένου να καταστεί αυτό σαφές, στο τελευταίο επεισόδιο του ντοκιμαντέρ ο Ατένμπορο μας ταξιδεύει στο Τσέρνομπιλ όπου πριν από περίπου τριάντα χρόνια ανατινάχτηκε ο αντιδραστήρας του πυρηνικού εργοστασίου, με αποτέλεσμα περίπου 100 χιλιάδες κάτοικοι να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Σήμερα, παραδόξως, στο Τσέρνομπιλ έχει αναπτυχθεί ένα… δάσος. Δάσος που δεν μπορεί να απειληθεί από τον ανθρώπινο παράγοντα και φιλοξενεί αναρίθμητα είδη ζώων, όπως χελώνες, σαύρες, βίσονες, ελάφια, ταράνδους, ακόμη και λύκους. Η παρουσία των λύκων είναι ενδεικτική, αφού πρόκειται για ζώα που εμφανίζονται σε ένα οικοσύστημα μόνο όταν είναι υγιές. Και ο πληθυσμός των λύκων στην απαγορευμένη –λόγω ραδιενέργειας– ζώνη του Τσέρνομπιλ υπολογίζεται ότι είναι περίπου επτά φορές μεγαλύτερος από οπουδήποτε στην ανατολική Ευρώπη. Το Τσέρνομπιλ αποδεικνύει ότι η φύση είναι ανθεκτική ακόμη και μετά τη μεγαλύτερη καταστροφή. Αρκεί η ανθρωπότητα να αντιληφθεί τους κινδύνους προτού να είναι πολύ αργά.
«Θέλω να σας πανικοβάλω»
Τον δρόμο της αφύπνισης δείχνει τους τελευταίους μήνες το μεγάλο μαθητικό κίνημα με πρωτεργάτη τη 16άχρονη Σουηδέζα Γκρέτα Τούνμπεργκ, η οποία έχει κατορθώσει να κινητοποιήσει εκατοντάδες χιλιάδες μαθητές για να συμμετάσχουν σε σχολική απεργία για το κλίμα. Τα χαμογελαστά και ταυτόχρονα αποφασισμένα πρόσωπα των παιδιών είναι ό,τι πιο ενθαρρυντικό έχει να επιδείξει η ανθρωπότητα για τη σωτηρία της ίδιας και του πλανήτη. Δεν συστρατεύονται βέβαια όλοι στη μάχη των μαθητών, αφού η Γκρέτα, η οποία έχει διαγνωστεί με σύνδρομο Ασπεργκερ, έχει δεχτεί ακόμη και ρατσιστική επίθεση από τον αναπληρωτή πρόεδρο του φασιστικού γερμανικού κόμματος AfD Μαρκ Γιόνγκεν, που τη χαρακτήρισε «άρρωστο παιδί» το οποίο εκμεταλλεύονται επαγγελματίες μέσω της οικολογικής καμπάνιας.
Δεν είναι πρωτόγνωρο η ακροδεξιά να υποστηρίζει το κεφάλαιο. Το ίδιο άλλωστε κάνουν και όσοι για παράδειγμα συμμετέχουν στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ που διεξάγεται κάθε χρόνο στο Νταβός. Εκεί όπου όταν συμμετείχε η Γκρέτα δήλωσε: «Κάποιοι άνθρωποι, κάποιες εταιρείες, φορείς λήψης αποφάσεων ιδίως, ήξεραν ακριβώς τι ανεκτίμητες αξίες θυσίαζαν για να συνεχίσουν να βγάζουν αδιανόητα πολλά λεφτά. Νομίζω ότι πολλοί από εσάς εδώ σήμερα ανήκουν σε αυτή την ομάδα ανθρώπων». Σε κάλεσμα που απηύθυνε λίγες ημέρες αργότερα η 16άχρονη προς τους παγκόσμιους ηγέτες ανέφερε ότι «το σπίτι μας καίγεται. Θέλω να σας πανικοβάλω. Θέλω να νιώσετε τον φόβο που νιώθω κάθε μέρα. Οφείλουμε στους νέους ανθρώπους να τους δώσουμε ελπίδα».
Είδη υπό εξαφάνιση
Την Τρίτη 30 Απριλίου 2019 ξεκίνησε στο Παρίσι, έπειτα από δεκαπέντε χρόνια, η Διακυβερνητική Επιστημονική και Πολιτική Πλατφόρμα για τη Βιοποικιλότητα και τα Οικοσυστήματα στην οποία ανήκουν ειδικοί 132 χωρών, με στόχο να αφυπνίσουν την παγκόσμια συνείδηση για την προστασία της βιοποικιλότητας. Εκατόν πενήντα ερευνητές 50 χωρών σε συνεργασία με ειδικούς φυσικών, οικονομικών και κοινωνικών επιστημών συνέταξαν επιστημονική έκθεση στην οποία περιγράφεται η εξαφάνιση όλο και περισσότερων ειδών. Η βιοποικιλότητα βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο και περισσότερο από 1 εκατομμύριο είδη κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Κάτι πρέπει να αλλάξει. Πόσο εύκολο είναι όμως αυτό όταν πρόσφατη μελέτη αναδεικνύει ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη αύξησε την οικονομική ανισότητα από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα οι πλούσιες χώρες που συνήθως είναι πιο κρύες να γίνονται πλουσιότερες και οι φτωχές που συνήθως είναι πιο ζεστές φτωχότερες; Πόσο εύκολο είναι όταν η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να κυνηγάει το κέρδος;