Η καλλιτέχνιδα Χλόη Ακριθάκη ανοίγει το αρχείο του πατέρα της στην έκθεση «1973» η οποία περιλαμβάνει φυλλάδια, προκηρύξεις, χειρόγραφα και αντιδικτατορικά συνθήματα από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, αλλά και βιντεοσκοπήσεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας.
Είμαστε όλοι οι ιστορίες μας και οι ιστορίες μας είναι αυτό που μας συνέχει, μας συγκροτεί, μας ενώνει με κάποιους συνανθρώπους μας και μας διαχωρίζει από κάποιους άλλους. Οι ιστορίες μας είναι η μοναδικότητά μας, οι ιστορίες μας είναι τα νήματα που δίνουν νόημα στη ζωή μας. Κι όταν οι ιστορίες μας συμπλέκονται με την Ιστορία αποκτούν μια άλλη διάσταση που ενέχει οικουμενικότητα. Το ίδιο και όταν οι ιστορίες μας, χρόνια ή και δεκαετίες μετά, γίνονται έργο τέχνης. Η Ιστορία είναι συγκινητική, αποφάνθηκε ο Γκι Ντεμπόρ στο αυτοβιογραφικό του πόνημα «Πανηγυρικός». Πράγματι. Και είναι μάλιστα συγκινητικό να έρχονται στο φως κάποιες ιστορίες πολύ καιρό μετά την εκδημία μας.
Εχουν κυλήσει τρεις δεκαετίες από τότε που ο σπουδαίος ζωγράφος Αλέξης Ακριθάκης (11 Μαΐου 1939 – 19 Σεπτεμβρίου 1994) αναχώρησε για τις πινακοθήκες του ουρανού. Εχει κυλήσει μισός αιώνας και ένα έτος από τότε που φοιτητές, αδελφωμένοι με εργάτες, εξεγέρθηκαν κατά της δικτατορίας των συνταγματαρχών και έγραψαν ιστορία τον Νοέμβριο του 1973. Και να που τώρα, χάρη στους μαιάνδρους της ζωής και στις συμπτώσεις, μαθαίνουμε μια ιστορία που είχε μείνει στο μεγαλύτερο μέρος της άγνωστη. Ποτέ δεν είναι αργά, αληθεύει τελικά.
Ο ζωγράφος, ο μέντορας, η Χλόη
Ο Ακριθάκης διατεινόταν πάντα ότι μέντοράς του δεν ήταν κάποιος ξακουστός ζωγράφος αλλά ένας ποιητής και φιλόσοφος: ο Γιώργος Μακρής (27 Ιουλίου 1923 – 31 Ιανουαρίου 1968). Γράφει χαρακτηριστικά ο Ακριθάκης: «Ο Γιώργος Μακρής υπήρξε ο μεγαλύτερος δάσκαλός μου. Γιατί, σαν φιλόσοφος που ήταν, μου έμαθε ότι η ζωγραφική δεν είναι γνώση, αλλά παρατήρηση της ζωής μέσα από έναν ελεύθερο τρόπο ζωής. Κι όταν λέμε “ελεύθερο” εννοούμε όλα τα πράγματα της ζωής, όλες τις έννοιες, όλες τις πτυχές» (στον τόμο «Γραπτά Γιώργου Β. Μακρή», εκδ. Εστία).
Με τη σειρά μου, πριν από δύο χρόνια, σε ημερίδα στο Δρομοκαΐτειο, στο πλαίσιο της έκθεσης «Εγκλεισμοί» που επιμελήθηκε ο Δημήτρης Τρίκας, δήλωσα δημοσίως ότι δικός μου μέντορας δεν ήταν κάποιος ξακουστός συγγραφέας αλλά ο ζωγράφος Αλέξης Ακριθάκης, διότι, καίτοι δεν έτυχε να συναντηθούμε, μέσα από το έργο του και τα πολλά που γνώριζα από μικρός για τον βίο του μου έμαθε, ερήμην του, ότι η συγγραφή δεν είναι γνώση, αλλά παρατήρηση, και καταγραφή, της ζωής μέσα από έναν ελεύθερο τρόπο ζωής. Ετσι λοιπόν, από τότε που γνώρισα τη θυγατέρα του Ακρίθακα (όπως τον λέγαμε), την εικαστικό Χλόη Ακριθάκη, και δεθήκαμε με πολύ στενή φιλία, δεν σταμάτησα να τη ρωτάω πράγματα για τον Αλέξη, να συνομιλώ μαζί της για όσα έκανε αυτός ο μοναδικός άνθρωπος, αυτός ο υπέρμαχος της ελευθερίας τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινότητα.
Η Χλόη ζούσε τότε ανάμεσα στο Βερολίνο και την Πράγα. Αρχισε να έρχεται συχνά στην Αθήνα, να δημιουργεί και να εκθέτει εδώ, να καταπιάνεται ολοένα και πιο δραστήρια με τα εικαστικά, ενώ προσφάτως έστησε το Αρχείο Ακριθάκη, ένα εγχείρημα που ουδεμία σχέση έχει με τη μουσειακή προσέγγιση, αλλά απεναντίας είναι ένα άνοιγμα στον χώρο και ιδίως στον χρόνο, ένα έργο εν προόδω, μια διαρκής επανεξέταση ιστοριών και έργων, τόσο του πατέρα της όσο και άλλων εικαστικών, όπως η Λίζη Καλλιγά, με μια βιντεοεγκατάσταση της οποίας, με τίτλο «Ο άσπρος τοίχος», εκκίνησαν τα δρώμενα του Αρχείου Ακριθάκη.
Φυλλάδια και προκηρύξεις
Σε μερικές ημέρες το Αρχείο Ακριθάκη παρουσιάζει μια έκθεση που ακριβώς δεικνύει την παλλόμενη ζωντάνια της έννοιας του αρχείου έναντι της μουσειακής (πολύτιμης, κατά τ’ άλλα) διευθέτησης έργων τέχνης, φανερώνει τη φιλοσοφία των πρότζεκτ που έχει κατά νου η Χλόη και πιστοποιεί το πώς αντιλαμβανόταν πάντοτε ο πατέρας της τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις τέχνες, στις στιγμές της Ιστορίας και την καθημερινή κατάφαση στη ζωή. Πρόκειται για το εξόχως σημαντικό, κατ’ εμέ, «1973».
Ιδού πώς έχουν τα πράγματα: τον Νοέμβριο του 1973 ο Ακριθάκης ετοιμάζει μια έκθεση στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη, τα εγκαίνια της οποίας προγραμματίζονται για τις 22 του μηνός. Αλλά ξεσπάει η εποποιία του Πολυτεχνείου. Στα θρυλικά πια σημειωματάριά του ο Ακρίθακας αποφαίνεται: «Εμαθα τις λέξεις μαζί με τις πράξεις τους». Και μένει σ’ όλη του τη ζωή πιστός σ’ αυτή την απόφανση/απόφαση. Ετσι, το βράδυ της 17ης Νοεμβρίου, μαζί με τον ιατρό και φίλο του Νίκο Μαρκάκη, ο ζωγράφος σπεύδει στο ελεύθερο πολιορκημένο Πολυτεχνείο. Μαζί διασώζουν φοιτητές, διακομίζουν τραυματισμένους σε νοσοκομεία απομακρυσμένα από το κέντρο της καταστολής. Ο Ακριθάκης συλλαμβάνεται. Είναι τριάντα τεσσάρων ετών.
Κυλάνε οι δεκαετίες. Σαράντα πέντε χρόνια μετά την εξέγερση η Χλόη αρχίζει να τακτοποιεί τα κατάλοιπα του Αλέξη και, αδειάζοντας μια αποθήκη, πέφτει τυχαία σε μια πλαστική σακούλα. Κατάπληκτη διαπιστώνει ότι δεν περιέχει απορρίμματα αλλά φυλλάδια και προκηρύξεις που περισυνέλεξε και διαφύλαξε ο πατέρας της στη διάρκεια της εξέγερσης. Η Ιστορία είναι συγκινητική – ας το επαναλάβουμε. Πολλές από τις προκηρύξεις αυτές είναι χειρόγραφες. Το 2023, συμπτωματικά και πάλι, το Αρχείο Ακριθάκη βρίσκει στέγη μερικά μέτρα από το Πολυτεχνείο.
Ιδού πώς έχουν τα πράγματα: τον Σεπτέμβριο, σε μια από τις τακτικές συναντήσεις μας με τη Χλόη, έχει κάτι να μου πει. Και μου εκμυστηρεύεται την ιστορία με τη σακούλα, τα φυλλάδια και τις προκηρύξεις. Σκοπεύει να στήσει μια έκθεση με αυτά τα τόσο μεγάλης ιστορικής σημασίας ντοκουμέντα στο Αρχείο Ακριθάκη.
Τη φέρνω σε επαφή με τον πολύτιμο φίλο μου εδώ και δεκαετίες Δημήτρη Παπαχρήστο, τον εκφωνητή (μαζί με τη Μαρία Δαμανάκη) του επαναστατικού ραδιοφωνικού σταθμού της εξέγερσης του Νοέμβρη. Οι πάντες θυμόμαστε, ξανά και ξανά, τη συγκλονιστική του φωνή να διακηρύσσει «Εδώ Πολυτεχνείο! Εδώ Πολυτεχνείο! Σας μιλάει ο ελεύθερος ραδιοφωνικός σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών, των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων!».
Η Χλόη επικοινωνεί με την Τζένη Μπαμπαλή, που βρισκόταν στο εξεγερμένο Πολυτεχνείο· επίσης, με τον φίλο του Ακρίθακα, τον ιατρό Νίκο Μαρκάκη που διέσωσαν τραυματίες παρέα, και με την Πέγκυ Ζουμπουλάκη, στην γκαλερί της οποίας θα έκανε ο ζωγράφος έκθεση στις 22 Νοεμβρίου. Η Χλόη, συνεπικουρούμενη από τον συνεργάτη της Αλέξιο Παπαζαχαρία, προετοιμάζει το «1973». Βιντεοσκοπεί τους Παπαχρήστο, Μπαμπαλή, Μαρκάκη.
Το υλικό των εξεγερμένων δρόμων
Σε λίγες ημέρες λοιπόν στο Αρχείο Ακριθάκη, μια ανάσα από το Πολυτεχνείο, θα παρουσιαστεί η έκθεση του υλικού που περισυνέλεξε και διαφύλαξε ο Αλέξης Ακριθάκης: τα φυλλάδια, οι προκηρύξεις, τα χειρόγραφα αντιδικτατορικά συνθήματα· παράλληλα θα προβάλλονται οι βιντεοσκοπήσεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας. Με στενοχωρεί πολύ το γεγονός ότι δύο άλλοι στενοί μου φίλοι, ο Κυριάκος Σταμέλος και ο Περικλής Κοροβέσης, που θα μπορούσαν να συμβάλουν πολύ σε τούτο το πολυσήμαντο εγχείρημα, δεν είναι πια κοντά μας. Με συγκινεί πολύ το γεγονός ότι ενδέχεται ορισμένοι από τους επισκέπτες του «Πρότζεκτ 1973» να αναγνωρίσουν τον ίδιο τους τον γραφικό χαρακτήρα ή αυτόν κάποιων συντρόφων τους στις χειρόγραφες προκηρύξεις.
Η Χλόη σημειώνει: «Ενας μεγάλος κύκλος έχει γίνει από τότε που ο Αλέξης Ακριθάκης μάζεψε από τους εξεγερμένους δρόμους αυτά τα χαρτιά, τα διέσωσε, τα βρήκα εγώ τυχαία και τώρα θα ξαναβρεθούν στον ίδιο τόπο». Μια άλλη δράση του Αρχείου Ακριθάκη συμπίπτει, στοχευμένα, με το «Πρότζεκτ 1973» και θα προσφέρει επίσης πολύτιμο υλικό σε όσους αγαπάνε το έργο του ζωγράφου, αλλά και θα αποτελέσει ένα είδος μύησης σε όσους δεν έχουν ακόμη εντρυφήσει στην προσφορά του.
Πρόκειται για τον λίαν κομψό τόμο «Γράφοντας τη ζωγραφική» που επιμελήθηκαν η Χλόη Ακριθάκη και ο Θάνος Σταθόπουλος και εκδίδει οσονούπω ο παίκτης/ ρέκτης Σταύρος Πετσόπουλος στον οίκο Αγρα. Εδώ κυριολεκτικώς μπαίνουμε στο εσώτερο εργαστήριο, στο μύχιο ατελιέ, του καλλιτέχνη. Αντλώντας σελίδες, εικόνες και κείμενα, όλα από τα περιλάλητα σημειωματάρια του Ακρίθακα, οι δύο επιμελητές συνάρμοσαν, με χρονολογική σειρά, θραύσματα, κομμάτια κι αποσπάσματα που μας εξοικειώνουν εξαίσια με τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης και ζωής του ζωγράφου· και ας μου επιτραπεί να προσθέσω: του ποιητή και φιλοσόφου.
Η Χλόη, ο Σταθόπουλος και ο Ντένης Ζαχαρόπουλος υπογράφουν τα έμπλεα συγκίνησης αλλά και μεγάλης ακριβείας εισαγωγικά κείμενα. Εν συνεχεία ερχόμαστε σε πυρακτωμένη επαφή με τα σπαράγματα του Ακριθάκη, με κάποια συγκλονιστικά ολιγόλεκτα, ακόμη και με μονολεκτισμούς, που καταγράφτηκαν στα σημειωματάρια. Επίσης, με σκίτσα, με προσχέδια έργων, με προγραμματικές δηλώσεις για την τέχνη. Τέλος, μας συνεπαίρνει η βαθιά αγάπη του Ακρίθακα για τις γυναίκες που τον γοήτευσαν και δέθηκαν μαζί του αλλά και για τους φίλους του, που όλοι έβαλαν ένα λιθαράκι, πάντα σημαντικό, στην εξέλιξη των τεχνών στη χώρα μας.
Συναντάμε τα ονόματα του Νάνου Βαλαωρίτη, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Τάσου Δενέγρη, του Σπύρου Μεϊμάρη, του Αλεκ Σχινά, του Πητ Κουτρουμπούση, του Δημήτρη Πουλικάκου και βέβαια του Γιώργιου Μακρή. Και ξέρουμε τι πρόσφεραν αυτοί, και άλλοι μαζί τους, στην ελληνική αβανγκάρντ. Ή μάλλον ξέρουμε ότι αυτοί ήταν η ελληνική αβανγκάρντ, ήταν τωόντι η εμπροσθοφυλακή σε ό,τι πρωτοποριακό έμελλε να δράσει στη χώρα μας.
Κι ακόμη μαθαίνουμε πόσο πάλεψε ο Ακριθάκης με τις απαιτήσεις της τέχνης, πόσο αγωνίστηκε με τους δαίμονές του προκειμένου να μείνει φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά πιστός σε αυτό που είθισται να λέμε όραμα. Γράφει: «Στη ζωγραφική είναι περιττά τα λόγια, στην ποίηση είναι περιττά τα σχέδια. Κι όμως σχεδιάζεις ένα ποίημα ή γράφεις μια ζωγραφική». Και: «Καθήκον του καλλιτέχνη είναι να δημιουργεί κάθε φορά τον κόσμο από την αρχή». Κι ακόμη: «Τέχνη είναι ο βαθύς πόνος/ Τέχνη είναι ο βαθύς έρωτας/ Τέχνη είναι το προθανάτιο γέλιο./ Τέχνη είμαστε εμείς μ’ όλα τα ελαττώματα και τα πάθη μας./ Δεν υπάρχει προτέρημα στην τέχνη».
