Ο Πάτρικ Λι Φέρμορ έζησε μια ζωή τόσο αξιοζήλευτη και μυθιστορηματική ώστε να χαρακτηριστεί ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή Βρετανούς περιηγητές.
Στη δύση της ζωής του, όταν πλέον είχε αποσυρθεί στη Μάνη, η Ισπανίδα συγγραφέας Ντολόρες Παγιάς είχε την τύχη να γίνει μια από τις στενές φίλες του. Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της «Πίνοντας με τον Πάτρικ Λη Φέρμορ» στα ελληνικά (εκδόσεις Key Books), το Documento μίλησε μαζί της.
Τι σας δένει με τη Μάνη και τους ανθρώπους της;
Δεν νομίζω ότι θα μπορούσα να απαντήσω ορθολογικά, αλλά μπορώ να κάνω κάποιες εικασίες σχετικά με τους ανθρώπους της Μάνης. Αγαπώ την υπερηφάνεια και τη γενναιοδωρία τους. Στη Μάνη δεν υπάρχει δουλοπρέπεια και αυτό το βρίσκω εξαιρετικά καθησυχαστικό. Είναι σπουδαίο ότι εκεί οι ανθρώπινες σχέσεις διευθετούνται μεταξύ ίσων. Νιώθω πολύ άνετα και χαλαρά με αυτήν τη δεδομένη ισότητα, δεν έχω βρει ποτέ τόσο εύκολο τρόπο να επικοινωνήσω με ανθρώπους όπως έχω βρει εδώ. Είναι πιθανό να υπήρξα Μανιάτισσα σε μια προηγούμενη ζωή και αυτό φυσικά θα εξηγούσε τα πάντα! Πιο εύκολο μου είναι να μιλήσω για το τοπίο. Μου αρέσει ο μανιάτικος συνδυασμός επικής μεγαλοπρέπειας και γλυκύτητας, τα άγρια βουνά σε αντίθεση με τη στοργική και φιλόξενη θάλασσα, το πανέμορφο καταπράσινο τοπίο της Εξω Μάνης σε αντίθεση με το σεληνιακό, έρημο τοπίο της Μέσα Μάνης. Τρέφω μεγάλη αγάπη για τη φύση· στη Μάνη μπορώ να εκπληρώνω τις επιθυμίες μου κάθε μέρα.
Για ποιον λόγο αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο για τον Πάτρικ Λι Φέρμορ;
Αυτό το μικρό βιβλίο αποτελεί δείγμα ευγνωμοσύνης. Μετά τον θάνατο του Πάντι (σ.σ.: έτσι ήταν γνωστός ο Πάτρικ Λι Φέρμορ στους φίλους και τους γνωστούς του) ένιωσα μια οξεία νοσταλγία και μια θλιβερή κενότητα. Ηξερα ότι είχα χρέος ευγνωμοσύνης απέναντί του. Ηταν αρκετά γενναιόδωρος για να με υποδεχτεί στη ζωή του όταν ήταν πλέον μεγάλος σε ηλικία, εύθραυστος και κουρασμένος. Αυτό ήταν ένα τεράστιο δώρο που θα κρατήσω σε όλη τη ζωή μου. Υπήρξε λοιπόν η ανάγκη για ανταπόδοση. Επρεπε να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ, να του αποτίσω φόρο τιμής. Ως συγγραφέας, η γραφή είναι ο καλύτερος τρόπος για να εκφραστώ. Επίσης, αυτό το έργο –η συγγραφή του βιβλίου– θα μου επέτρεπε μετά τον θάνατό του να μείνω κοντά σε εκείνον και το σύμπαν του για λίγο περισσότερο. Σκέφτηκα πολύ πάνω σε αυτό. Τελικά αποφάσισα ότι το κείμενο θα ήταν μια ερωτική επιστολή προς εκείνον και την Ελλάδα.
Πώς γνωριστήκατε;
Πρώτα γνώρισα τον Πάντι στο σπίτι του στο Καλαμίτσι, όταν πήγα να τον επισκεφτώ το 2009. Προηγουμένως είχα γράψει κάποια άρθρα για εκείνον σε πολιτιστικά περιοδικά της Ισπανίας, όπου δεν ήταν τόσο γνωστός όσο του άξιζε. Προσπάθησα επίσης να προσελκύσω το ενδιαφέρον ορισμένων εκδοτών στα έργα του (το πέτυχα και νιώθω πολύ περήφανη γι’ αυτό). Μια μέρα του έστειλα ένα άρθρο μου για τον ίδιο και τα βιβλία του και ήταν αρκετά ευγενής ώστε να με ευχαριστήσει γι’ αυτό. Την επόμενη φορά που ήρθα στην Ελλάδα έσπευσα στη Μάνη και τον έψαξα. Εκείνη τη μέρα ο Πάντι με προσκάλεσε για καφέ. Αμέσως ταιριάξαμε στην παρέα και έτσι την επόμενη ημέρα με προσκάλεσε να φάμε μαζί. Λίγες εβδομάδες αργότερα άρχισα να μεταφράζω τη «Ρούμελη». Αποφάσισα να έρθω εδώ και νοίκιασα ένα μικρό σπίτι στην Καρδαμύλη. Ηθελα να είμαι κοντά του. Ετσι ήρθα και εγκαταστάθηκα εδώ και πήγαινα πολύ συχνά στο σπίτι του, όπου με προσκαλούσε για γεύμα ή δείπνο ή τσάι. Μιλούσαμε, μιλούσαμε… Την επόμενη φορά που ήρθα στην Ελλάδα με κάλεσε να μείνω στο σπίτι του. Ηταν μεγάλη τιμή για μένα και απόλαυσα κάθε δευτερόλεπτο του ταξιδιού.
Τι σας δυσκόλεψε στα τρία βιβλία του που μεταφράσατε στα ισπανικά;
Υπήρξαν αρκετές δυσκολίες, μερικές φορές ήρθα σε απόγνωση. Ηταν πολύ δύσκολο να βρω την ισπανική «φωνή» του. Ομως ήταν και μεγάλη χαρά, γιατί η πεζογραφία του Πάντι είναι τόσο υπέροχη που με κράτησε ντοπαρισμένη για πολλούς μήνες.
Υπήρξαν στοιχεία που ήταν δύσκολο να αποδώσετε στη δική σας κουλτούρα;
Η κουλτούρα δεν ήταν πρόβλημα. Ο Πάντι ήταν Ευρωπαίος με την ευρύτερη έννοια της λέξης. Οπως και εγώ. Οι πηγές και τα ενδιαφέροντα των βιβλίων του Πάντι είναι αυτά που έχω, δεν υπήρξε κάτι περίπλοκο πάνω σε αυτό. Αλλά ο αρχικός λόγος του είναι πολύ μπαρόκ και το λεξιλόγιό του είναι εξαιρετικά περίπλοκο (συχνά συνορεύει με το βυζαντινό!). Αυτή ήταν η πραγματική δυσκολία. Επρεπε να βρω μια ισπανική φωνή γι’ αυτόν, η οποία ταυτόχρονα έπρεπε να είναι μπαρόκ και πολύ πλούσια, όχι εγκρατής. Η πρώτη μετάφραση ήταν η πιο δύσκολη: έπρεπε να δημιουργήσω αυτή την ισπανική φωνή, η οποία την ίδια στιγμή έπρεπε να είναι δική του. Η αγγλική γλώσσα είναι μονοσυλλαβική. Η ισπανική, όπως και η ελληνική (αν και όχι τόσο πολύ), είναι πολυσυλλαβική. Υπήρχε πάντα ο κίνδυνος να χαθεί η μουσική και ο ρυθμός. Για να βρεθεί μια λύση γι’ αυτές τις προκλήσεις απαιτείται βαθιά εργασία πάνω στη γλώσσα. Στη δική μου γλώσσα. Μεταφράζοντας το έργο του Πάντι έμαθα ισπανικά που δεν γνώριζα. Μπορεί να ακούγεται παράδοξο αλλά δεν είναι. Κάθε μεταφραστής το γνωρίζει αυτό. Καθώς μιλάμε για μεταφράσεις, θα ήθελα να αδράξω την ευκαιρία να ευχαριστήσω την Ελληνίδα μεταφράστριά μου δρα Ελενα Αβραμίδου, που έκανε εξαιρετική δουλειά πάνω στο δικό μου βιβλίο. Κανένα εγκώμιο δεν είναι αρκετό για να χαρακτηρίσει τη δουλειά των μεταφραστών. Χωρίς αυτούς η λογοτεχνία μας θα ήταν άγονη γη.
Ποια ήταν η επίδραση του Πάτρικ Λι Φέρμορ στο δικό σας έργο;
Είμαι κυρίως συγγραφέας μυθοπλασίας και είχα σχεδόν ολοκληρώσει το πρώτο μου μυθιστόρημα όταν άρχισα να μεταφράζω τον Πάτρικ Λι Φέρμορ. Ωστόσο, τείνω επίσης στο μπαρόκ και έτσι η πεζογραφία του ήταν για μένα μεγάλη πηγή έμπνευσης. Το πάθος για τη λεπτομέρεια είναι ένα άλλο πράγμα που έμαθα από το έργο του. Και το πιο σημαντικό: ποτέ δεν είναι επιφανειακό, ποτέ δεν είναι πολύ συμμορφούμενο. Οφείλουμε να προκαλούμε τους αναγνώστες. Διαφορετικά, σύντομα θα χάσουμε τις πλούσιες γλώσσες μας, αυτό το πολύτιμο αγαθό.
Ποιο στοιχείο του χαρακτήρα του θαυμάζετε περισσότερο;
Το θάρρος του –ήταν ένας ευγενής, αξιοπρεπής πολεμιστής–, τη γενναιοδωρία, τη ζέση του για ζωή. Και την πεζογραφία του φυσικά!
Πώς ήταν ο Πάτρικ Λι Φέρμορ ως άνθρωπος;
Ηταν ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Τίποτε ανθρώπινο δεν τον ξένιζε. Γι’ αυτό ήταν τόσο γενναιόδωρος και γεμάτος κατανόηση. Ηταν εξαιρετικός στην παρέα και το να βρίσκεσαι κοντά του ήταν προνόμιο. Είχε εξαιρετικό χιούμορ και διέθετε περιέργεια για τα πάντα. Ηταν ελαφρύς, διασκεδαστικός και έξυπνος στην παρέα. Και ήταν μετριόφρων, ποτέ δεν μιλούσε για τον εαυτό του με τον συνηθισμένο τρόπο που κάνουν μερικοί ηλικιωμένοι. Με τέτοιον χαρακτήρα είναι εύκολα κατανοητό γιατί είχε πολλούς φίλους από πολλούς τομείς. Μιλούσε πολύ για τους παλιούς φίλους του, νομίζω ότι ήταν πολύ πιστός σε όλους τους και συνέχισε να τους γράφει μέχρι το τέλος της ζωής του. Επίσης υπήρχαν οι Ελληνες φίλοι κοντά στο σπίτι, οι Κρητικοί και κάποιοι γοητευτικοί και ενδιαφέροντες εκπατρισμένοι που έμεναν κοντά του.
Κάποτε το BBC τον είχε περιγράψει ως «κράμα ανάμεσα σε Ιντιάνα Τζόουνς, Τζέιμς Μποντ και Γράχαμ Γκριν». Ηταν όντως έτσι ή, όπως συμβαίνει σε αντίστοιχες περιπτώσεις, ο μύθος γιγαντώνεται ερήμην του χαρακτήρα πάνω στον οποίο στήθηκε;
Ναι, θυμάμαι αυτήν τη δήλωση του BBC. Λοιπόν, πιθανότατα η δήλωση να μην ήταν πολύ μακριά από την αλήθεια, αν και νομίζω ότι ήταν καλύτερος συγγραφέας από τον Γκράχαμ Γκριν, ο οποίος ήταν πιο πεζός πεζογράφος. Η πεζογραφία του Πάντι απογειώνεται με εκπληκτική ευκολία και επίσης υπήρξε και ποιητής. Οσο για τον Τζέιμς Μποντ… γνώρισα τον Πάντι όταν ήταν ήδη πολύ μεγάλος σε ηλικία, αλλά είναι γνωστό ότι αγαπούσε τις γυναίκες και πέρασε πολύ χρόνο κάνοντας σεξ μαζί τους. Ετσι, με αυτή την έννοια θα μπορούσε να είναι πιο κοντά στον Τζέιμς Μποντ απ’ ό,τι στον Ιντιάνα Τζόουνς. Δεν νομίζω ότι γνώριζε ή ενδιαφερόταν για τον μύθο, δεν έχω συναντήσει ποτέ πιο μετριοπαθές και διακριτικό άτομο. Ποτέ δεν μίλησε για τον εαυτό του, πόσο μάλλον για να επαινέσει τις περιπέτειες ή τη ζωή του.
Μπορεί η ζωή να είναι ενδιαφέρουσα και ασφαλής ταυτόχρονα;
Αν συγκρατείς τον εαυτό σου πολύ, τότε κινδυνεύεις να χάσεις πολλές απολαύσεις της ζωής. Αν πάλι κινείσαι χωρίς δίχτυ ασφαλείας, μπορεί από την άλλη να μπλέξεις σε κινδύνους. Λοιπόν, υποθέτω ότι πρέπει να υπάρχει ισορροπία. Δεν έχουμε όμως όλοι μας τις δεξιότητες για να βρούμε αυτήν τη λεπτή ισορροπία. Ο Πάντι τις είχε. Ω, ναι, σίγουρα τις είχε. Ζούσε μια ασυνήθιστη και μη ασφαλή ζωή, αλλά κατάφερνε να είναι ευτυχισμένος και κάνει ευτυχισμένους και τους γύρω του. Αυτό είναι επίτευγμα!
