Η διαρροή των Paradise Papers συνοδεύτηκε με αποκαλύψεις για επιχειρηματίες, καλλιτέχνες, αθλητές και «πολιτικώς εκτεθειμένα πρόσωπα» (PEP: Politically Exposed Persons) που αβγατίζουν τα χρήματά τους σε φορολογικούς παραδείσους, τα οποία συχνά προέρχονται από νόμιμες αλλά και μισοσκότεινες δραστηριότητες.
Ο πολίτης βομβαρδίζεται με πλήθος οικονομοτεχνικών όρων, η γνώση των οποίων συμβάλλει στη γρήγορη και ορθή κατανόηση των κειμένων. Πώς ορίζεται ο μέτοχος μιας εξωχώριας εταιρείας; Τι σημαίνει με απλά λόγια «διαχειριστής καταπιστεύματος»; Και τι «φορολογικό σύμφωνο»;
Ακολουθούν 13 λήμματα από το λεξιλογικό κιτ επιβίωσης των Paradise Papers προς διευκόλυνση του αναγνώστη ο οποίος επιθυμεί να βουτήξει στα θολά νερά μιας πολυεθνικής απάτης που υποδύεται τη νομιμότητα. Είναι το μίνι λεξικό της ανήθικης εξίσωσης «νόμιμο ίσον και ηθικό».
Αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών
Πρόκειται για βασικό εργαλείο διεθνούς συνεργασίας στον αγώνα κατά της φοροαποφυγής, της φοροδιαφυγής και του ξεπλύματος μαύρου χρήματος: υποχρεώνει τα κράτη να μοιράζονται όλες τις σημαντικές φορολογικές πληροφορίες (όπως την ταυτότητα των κατόχων λογαριασμού κ.ά.) με τα υπόλοιπα κράτη. Για παράδειγμα, μια ελβετική τράπεζα στην οποία διατηρείται λογαριασμός Ελληνα πολίτη οφείλει να ενημερώσει για την ύπαρξή του την ελληνική εφορία. Καμιά εκατοστή χώρες, μεταξύ των οποίων και οι κυριότεροι φορολογικοί παράδεισοι, έχουν δεσμευτεί να ξεκινήσουν την αυτόματη ανταλλαγή μέχρι τα τέλη του 2017 ή εντός του 2018.
Διαχειριστής καταπιστεύματος (trust)
Ο διαχειριστής (ή έμπιστος/trustee) είναι φυσικό πρόσωπο ή εταιρεία που κατέχει κεφάλαια ή περιουσιακά στοιχεία προσωρινά για λογαριασμό τρίτου, του καταπιστευτικού εκχωρητή. Σε αυτόν εναπόκειται η διαχείριση των κεφαλαίων ή των εντολών πληρωμής που του δόθηκαν, όχι προς ίδιον όφελος αλλά για λογαριασμό του δικαιούχου. Τα δύο πρόσωπα δεσμεύονται μέσω συμβολαίου, το οποίο ονομάζεται καταπίστευμα (trust).
Εμπορικό μητρώο
Βάση δεδομένων η οποία συγκεντρώνει όλες τις σημαντικές πληροφορίες που σχετίζονται με τις εγγεγραμμένες εταιρείες μιας χώρας. Σε αυτήν μπορεί να βρει κανείς την ταυτότητα των διαχειριστών, την ημερομηνία κατά την οποία ιδρύθηκαν (ή/και έκλεισαν) οι εταιρείες, τη νομική μορφή τους, την εμπορική επωνυμία τους, ενίοτε και τους μετόχους τους.
Εταιρεία χαρτοφυλακίου (holding)
Πρόκειται συνήθως για εταιρεία χωρίς πραγματική οικονομική δραστηριότητα: μοναδικό έργο της είναι να συμμετέχει σε άλλες εταιρείες και να πραγματοποιεί οικονομικές συναλλαγές. Η εταιρεία χαρτοφυλακίου μπορεί να συγκεντρώσει το σύνολο των θυγατρικών ενός ομίλου. Πολλοί ιδρύουν εταιρείες χαρτοφυλακίου στο μικροσκοπικό και πλούσιο Λουξεμβούργο, την πατρίδα του προέδρου της Κομισιόν Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, για να διαχειρίζονται από εκεί τις υποθέσεις τους, καθώς η φορολόγηση είναι πολύ μικρή.
Εταιρεία-βιτρίνα
Εταιρεία που δεν ασκεί πραγματική οικονομική δραστηριότητα. Εγκατεστημένη κατά κύριο λόγο σε φορολογικό παράδεισο, διατηρεί υπό καθεστώς εχεμύθειας τραπεζικούς λογαριασμούς, συμμετοχές ή επενδύσεις, με στόχο να καθιστά αδιαφανείς τις οικονομικές συναλλαγές.
Μέτοχος
Δηλωμένος συνιδιοκτήτης μιας εταιρείας. Ορισμένοι μέτοχοι κατέχουν πράγματι κεφάλαιο στις νόμιμες αλλά ανήθικες εταιρείες που ιδρύονται στους φορολογικούς παραδείσους. Αλλοι είναι απλώς πρόσωπα-βιτρίνες.
Ξέπλυμα χρήματος
Πρόκειται για την επανεπένδυση κεφαλαίων παράνομης προέλευσης (εμπόριο ναρκωτικών, πώληση όπλων, φοροδιαφυγή κ.λπ.) σε νόμιμες δραστηριότητες για να «ανακυκλωθούν». Οι offshore εταιρείες χρησιμοποιούνται ενίοτε για ξέπλυμα χρήματος. Ενα είναι σίγουρο στο ξέπλυμα: θα χάσεις ένα τμήμα του κεφαλαίου σου, αλλά θα σώσεις το μεγαλύτερο.
Πρόσωπο-βιτρίνα
Ατομο που δρα εκ μέρους κάποιου άλλου ως μέτοχος ή διαχειριστής μιας εταιρείας. Η χρήση ενός ή περισσότερων τέτοιων αχυρανθρώπων επιτρέπει την απόκρυψη της ταυτότητας του πραγματικού δικαιούχου.
Τραπεζικό απόρρητο
Τράπεζες και κράτη δεσμεύονται να μη δίνουν πληροφορίες για τους καταθέτες (όπως η ταυτότητα και οι κινήσεις λογαριασμών) σε τρίτους. Μπορούν να άρουν το απόρρητο μόνο κατά περίπτωση, τις περισσότερες φορές κατόπιν δικαστικού αιτήματος. Αυτή η αρχή της αδιαφάνειας έθρεψε για πολύ καιρό την προνομιακή σχέση των τραπεζών της Ελβετίας με στρατιές διεθνών απατεώνων και φοροφυγάδων. Σήμερα, ωστόσο, έχει πληγεί σημαντικά. Η τάση είναι να προσεγγίζουν οι επενδυτές τα όρια της νομιμότητας ή να εισέρχονται σε νομικές γκρίζες ζώνες.
Φορολογική απάτη
Χρήση παράνομων μέσων για τη μείωση ή την αποφυγή της φορολογίας. Η μεταφορά κεφαλαίων σε ξένη δικαιοδοσία χωρίς να ειδοποιηθούν οι φορολογικές αρχές της χώρας προέλευσης των κεφαλαίων είναι μια μορφή φορολογικής απάτης.
Φορολογικό σύμφωνο
Πρόκειται για μυστική φορολογική συμφωνία μεταξύ ενός κράτους και μιας επιχείρησης. Ορίζει, κατά περίπτωση, ένα ποσοστό φορολόγησης χαμηλότερο από το κανονικό. Αυτό το σύστημα, το οποίο ήρθε στο φως μέσω του σκανδάλου των LuxLeaks, επέτρεψε ιδιαίτερα στις πολυεθνικές να πληρώνουν ελάχιστους φόρους στο Λουξεμβούργο. Ομως από τις αρχές του 2017 τα ευρωπαϊκά κράτη υποχρεούνται να κοινοποιούν στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες όλα τα φορολογικά σύμφωνα που υπογράφουν.
Φορολογικός εξόριστος
Ετσι αποκαλείται το άτομο το οποίο, θέλοντας να αποφύγει έναν φόρο που θεωρεί υψηλό, μετακομίζει σε μια χώρα με χαμηλότερη φορολογία.
Φορολογικός παράδεισος
Κράτος ή περιοχή όπου ορισμένοι φόροι είναι ιδιαίτερα χαμηλοί ή ακόμη και ανύπαρκτοι και όπου καλλιεργείται μια κάποια αδιαφάνεια ως προς τους δικαιούχους των λογαριασμών και των εταιρειών. Ο προσδιορισμός τους ποικίλλει ανάλογα με την εποχή και τον οργανισμό που συγκροτεί τον κατάλογο των φορολογικών παραδείσων. Διάσημοι φορολογικοί παράδεισοι είναι, μεταξύ άλλων, το Λιχτενστάιν, το Μονακό, το Λουξεμβούργο, η Κύπρος, η Ιρλανδία, η Ολλανδία, οι Βρετανικές Παρθένες Νήσοι, οι νήσοι Κέιμαν, η Σινγκαπούρη, το Χονγκ Κονγκ, ο Παναμάς, η πολιτεία Ντελαγουέρ στις ΗΠΑ κ.ά.
Πίτερ Πρέστον: «Οι ερευνητές δημοσιογράφοι θα πρέπει ίσως σύντομα να κάνουν ένα βήμα πίσω»
*Πρώην διευθυντής της εφημερίδας «Guardian»
Η λεγόμενη δημοσιογραφία δεδομένων (data journalism), που καταπιάνεται με τη διαρροή τεράστιου αριθμού στοιχείων και εγγράφων, διανύει αδιαμφισβήτητα την καλύτερη εποχή της. Ομως πόσο αποτελεσματική είναι η ταυτόχρονη αποκάλυψη πληθώρας σκανδάλων ανά τον κόσμο; Αυτό αναρωτιέται σε άρθρο του στην εφημερίδα «Guardian» ο πρώην διευθυντής της, o 79χρονος Πίτερ Πρέστον, ένας από τους πιο αξιοσέβαστους Βρετανούς δημοσιογράφους της παλαιάς φρουράς.
«Ο Καναδάς στρίμωξε έναν χρηματοδότη του Τζάστιν Τριντό. Η Γαλλία είναι συνεπαρμένη επειδή ο πλουσιότερος άνθρωπος της χώρας [ο μεγαλοεπιχειρηματίας Μπερνάρ Αρνό] έχει διασκορπίσει μέρος του πλούτου του μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα. Η Βαρκελώνη, εκτός του ότι αναρωτιέται γιατί η Σακίρα που ζει στη Βαρκελώνη δηλώνει κάτοικος των νησιών Μπαχάμες, απορεί για τα κεφάλαια της οικογένειας ενός πρώην δημάρχου της, τα οποία “ξεκουράζονται” σε φορολογικούς παραδείσους. Στη Σουηδία ο επικεφαλής της ένωσης βιομηχάνων τα έχει βρει σκούρα. Η Ιρλανδία έχει τον Μπόνο. Η πόλη Ντάγκλας, στη βρετανική Νήσο του Μαν, έχει τον Λιούς Χάμιλτον, όταν δεν μένει σπίτι του στο Μονακό» γράφει ο Πρέστον.
«Ολα αυτά είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου των Paradise Papers. Το παγόβουνο είναι τεράστιο. Μήπως όμως παραείναι τεράστιο; Οι παραδοσιακές έρευνες επικεντρώνονται σε ένα σκάνδαλο τη φορά: επιλέγουν, στοχεύουν, πυροβολούν. Στα Paradise, όπως και τα Panama Papers, οι αποκαλύψεις έρχονται με ένταση παλιρροϊκού κύματος – παρ’ όλα αυτά μπορεί να μην παρασέρνουν τα θύματά τους» διαπιστώνει ο Πρέστον. Ως παράδειγμα αναφέρει ορισμένα πολιτικά εκτεθειμένα πρόσωπα που βρήκαν (φορολογικές) κρυψώνες στον Παναμά: στενοί συγγενείς του Κινέζου προέδρου Σι, του Καζάκου προέδρου Ναζαρμπάγεφ, του Νοτιοαφρικανού προέδρου Ζούμα και άλλων.
«Πρώτα τα Panama Papers έβαλαν στον χάρτη τη φοροαποφυγή. Τα Paradise Papers, κατόπιν λεπτομερούς και θαρραλέας μελέτης, την “ξεμπροστιάζουν” τελείως. Το πρόβλημα είναι πλέον ξεκάθαρο. Αλλά οι ερευνητές δημοσιογράφοι θα πρέπει ίσως σύντομα να κάνουν ένα βήμα πίσω και να αξιολογήσουν τις μεθόδους και τα μέσα τους. Είναι η λέξη “παγκόσμιος” ένας ορισμός της δημοσιογραφικής φιλοδοξίας; Αραγε το ηλιόλουστο εξοχικό του Γκάρι Λίνεκερ [σ.σ. Βρετανού παλαίμαχου ποδοσφαιριστή και τηλεσχολιαστή] και τα φορολογικά κόλπα της Apple μπαίνουν στο ίδιο καλάθι; Μήπως η τεχνολογικά προωθούμενη παρέλαση [των αποκαλύψεων] προχωρά υπερβολικά γρήγορα, με αποτέλεσμα η καημένη η παραδοσιακή ροή των ειδήσεων να μένει πίσω;»
Η δημοσιογραφία δεδομένων, καταλήγει ο Πρέστον, «είναι παιδί της τεχνολογικής εποχής. Η πρόκληση που έχουμε μπροστά μας είναι να της δώσουμε αρκετό χώρο και χρόνο ώστε η αποτελεσματικότητα να διαδεχτεί το σοκ και την οργή».
Γκρεγκ Τζέριγκο: «Η μείωση της φορολογίας των εταιρειών δεν θα λύσει κανένα πρόβλημα»
*Αυστραλός οικονομικός αναλυτής
Για τον Γκρεγκ Τζέριγκο τα Paradise Papers καταδεικνύουν δύο πράγματα. Πρώτον, ότι το χρήμα διακινείται ανά την υφήλιο με μοναδικό στόχο των εταιρειών και των εύπορων ιδιωτών την αποφυγή φόρων. Και δεύτερον, πόσο στρεβλό έχει γίνει το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Σε άρθρο του στη βρετανική εφημερίδα «Guardian» ο Αυστραλός οικονομικός αναλυτής και μπλόγκερ εξηγεί γιατί η λύση που προτείνουν αρκετοί (νεο)φιλελεύθεροι πολιτικοί –η περικοπή των φόρων των εταιρειών– είναι υποκριτική και αναποτελεσματική.
«Το σύστημα στο οποίο λειτουργούμε είναι τέτοιο που δίνεται συνεχώς ώθηση στη μείωση της φορολογίας των εταιρειών. Αυτό δικαιολογείται εν μέρει με το σκεπτικό ότι με αυτόν τον τρόπο μειώνεται το κίνητρο για τις εταιρείες να ακολουθήσουν παρόμοιες πρακτικές φοροελαφρύνσεων με αυτές που αποκαλύπτονται στα Paradise Papers» γράφει ο Τζέριγκο.
«Για τον λόγο αυτό διεξάγουμε έναν αγώνα προς τα κάτω έτσι ώστε να καταστήσουμε [τις χώρες μας] ελκυστικές για εταιρείες οι οποίες θα συνεχίσουν, ανεξαρτήτως του φορολογικού συντελεστή μας, να διακινούν το χρήμα ανά τον πλανήτη με στόχο τη μείωση των φορολογικών υποχρεώσεών τους» τονίζει.
Ενα σύνηθες επιχείρημα όσων συνηγορούν υπέρ της μείωσης της φορολογίας των εταιρειών είναι ο κίνδυνος να «αποδημήσουν» οι τελευταίες από τη χώρα δραστηριοποίησής τους προς αναζήτηση περιοχών με χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές. «Η ιδέα ότι η μείωση της φορολογίας οδηγεί μια εταιρεία σε μεγαλύτερες επενδύσεις και υψηλότερους μισθούς αποτυπώνεται μάλλον στην οικονομική μοντελοποίηση παρά στην πραγματικότητα» απαντά ο Αυστραλός αναλυτής.
Δίνει, μάλιστα, το παράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου, το οποίο «μείωσε τον φορολογικό συντελεστή των εταιρειών από 30% το 2007 σε 19%, ωστόσο οι πραγματικοί μισθοί στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι χαμηλότεροι σήμερα απ’ ό,τι ήταν το 2007».
«Τα Paradise Papers», καταλήγει ο Τζέριγκο, «επιβεβαιώνουν ότι εταιρείες και εύποροι ιδιώτες αρέσκονται να αγοράζουν περιουσιακά στοιχεία και κινητές αξίες απλώς για να αποφύγουν να πληρώνουν φόρους. Αυτό δεν ισχύει στις άμεσες επενδύσεις, οι οποίες επικεντρώνονται στις υποδομές, στο κόστος εργασίας και στις δεξιότητες, στην τοποθεσία των ακίνητων περιουσιακών στοιχείων και στα κίνητρα για περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη».