Μια συζήτηση με τον Νίκο Βοζίκη, τον τελευταίο μονοτύπη της Αθήνας.
Στο εργαστήριο γραφικών τεχνών ∆ιάττων –το οποίο θυµίζει µουσείο και εκπέµπει τη µαγεία του παλαιού καλού χαρτιού– η εκτύπωση των βιβλίων γίνεται µε τη µέθοδο της µονοτυπίας, µε στοιχειοθεσία κειµένων στο χέρι και εκτύπωση σε ένα από τα τρία επίπεδα πιεστήρια Heidelberg. Ο ∆ιάττων ειδικεύτηκε στις συλλεκτικές εκδόσεις µε αυθεντικά χαρακτικά, τα οποία δηµιουργούν µια σύγχρονη εικαστική αποτύπωση και µατιά, όπως λέει στο Documento ο Νίκος Βοζίκης. Τον συνάντησα στο υπόγειο δίπλα στη Λένορµαν, εκεί όπου βρίσκεται σήµερα το τυπογραφείο του και εντυπωσιάστηκα µε την αγάπη και την εµµονή στη λεπτοµέρεια µε τις οποίες αντιµετωπίζει τη δουλειά του. Αφού ξεφυλλίσαµε τις υπέροχες συλλεκτικές εκδόσεις µε ποιήµατα του Καβάφη και µιλήσαµε για τα έργα του Γιάννη Ψυχοπαίδη µε αναφορά στο προσφυγικό που κοσµούν τους τοίχους του τυπογραφείου, ο κ. Βοζίκης µας πρόσφερε µια ξεχωριστή ξενάγηση σε αυτό τον µοναδικό χώρο µε κοµµάτια που µας ταξιδεύουν στον χρόνο.
«Ξεκίνησα την πορεία µου στον χώρο των εκδόσεων µε τη συγκεκριµένη τεχνική το 1984. Αυτήν τη στιγµή εργάζοµαι σε ένα τακτοποιηµένο και καθετοποιηµένο τυπογραφείο. Εδώ κατασκευάζονται τυπογραφικά στοιχεία, τα κείµενα στοιχειοθετούνται στο χέρι και τυπώνονται σε µορφή πιεστηρίου, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις
–ειδικά στις συλλεκτικές εκδόσεις που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή– αναλαµβάνουµε και τη βιβλιοδεσία. Ολα συµβαίνουν σύµφωνα µε τη µέθοδο του Γουτεµβέργιου, όπως γινόταν στις απαρχές της τυπογραφίας».
Το έντυπο υλικό δεν παράγεται πλέον µε αυτό τον τρόπο, ωστόσο ο Νίκος Βοζίκης εµµένει συνειδητά στη συγκεκριµένη µορφή εκδόσεων η οποία δίνει έµφαση στη λεπτοµέρεια, την αισθητική και την ποιότητα. «Το αποτέλεσµα των εκδόσεων είναι συγκεκριµένο και αντέχει στον χρόνο. Το χαρτί µας είναι χειροποίητο ή βαµβακερό και µένει αναλλοίωτο. Πρόκειται για µια τεχνική µε παράδοση αιώνων στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα έχουν χαθεί τα υλικά, οι άνθρωποι και η τεχνογνωσία. Η ζωή προχώρησε. Εµείς ξεµείναµε έτσι επειδή το θέλαµε, όχι γιατί δεν µπορούσαµε να πάµε αλλού. Η δουλειά είναι µια τέχνη –µάλλον µια τεχνική– µε συγκεκριµένους κανόνες. Με κάποιες επεµβάσεις ως προς την οργάνωση των υλικών και των κειµένων προκύπτει αυτό το αισθητικό αποτέλεσµα. Η τυπογραφία δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά µέσο. Αλλωστε, εγώ δηµιούργησα αυτό το τυπογραφείο ακριβώς για να µπορώ να κάνω τέτοιες εκδόσεις και όχι για τη µαζική παραγωγή».
Χαρακτική µε το βλέµµα στο µέλλον
Ο Νίκος Βοζίκης αγαπούσε την ποίηση από µικρή ηλικία και αυτό το µεράκι δηµιούργησε µέσα του την ανάγκη να εκδώσει τα πρώτα του βιβλία. «Οταν ήµουν νέος µπλέχτηκα µε διάφορα διαβάσµατα. Η ποίηση τα λέει όλα. Με έναν στίχο είναι σαν να έχεις διαβάσει δέκα µυθιστορήµατα· τουλάχιστον εγώ αυτό πιστεύω. Αρχικά σκέφτηκα να φτιάξω ερασιτεχνικά ένα δυο βιβλία, προέκυψαν στην πορεία και τα υπόλοιπα, σχετίστηκα µε τις συλλεκτικές εκδόσεις και µε τους χαράκτες. Είναι µεγάλη ιστορία η χαρακτική. Τυπογραφία και χαρακτική πηγάζουν από την ίδια µήτρα. Αυτή την εποχή ετοιµάζουµε µια έκδοση µε αποκηρυγµένα και ανέκδοτα ποιήµατα του Καβάφη».
Ο συνδυασµός τυπογραφίας και χαρακτικής δηµιουργεί ένα εντυπωσιακό αισθητικό αποτέλεσµα, µια σύγχρονη εικαστική κατάθεση. «Συνήθως αποφασίζω να κάνω µια έκδοση µε κλασικά και δοκιµασµένα κείµενα. Στη συνέχεια συνεργαζόµαστε µε έναν χαράκτη (ή έναν ζωγράφο), ο οποίος φιλοτεχνεί τα έργα του αποκλειστικά για τις δικές µας εκδόσεις. Μια από τις πρώτες µου δουλειές ήταν τα “Τρία κρυφά ποιήµατα” του Γιώργου Σεφέρη µε χαρακτικά από τον Γιάννη Σπυρόπουλο (το µοναδικό βιβλίο που είχε κάνει). Εχω συνεργαστεί µε τον Χρόνη Μπότσογλου, τον Κώστα Τσόκλη µε ζωγραφική πάνω στην “Οδύσσεια”, τον Γιάννη Ψυχοπαίδη, τον Γιώργο Βαρλάµο, τον Γιάννη Κυριακίδη και αρκετούς άλλους. Εχω εκδώσει γύρω στα 45 βιβλία από τότε που ξεκίνησα, περίπου ένα ή δύο βιβλία τον χρόνο. ∆εν κάνω εκδόσεις παραγωγής. Τα αντίτυπα που κυκλοφορούν είναι 50 µε 100 για το κάθε βιβλίο, σφραγισµένα από µένα και υπογραµµένα από τους χαράκτες. Οι συλλέκτες είναι οι “χορηγοί” της υπόθεσης. Υπάρχουν συλλογές, βιβλιοθήκες, άνθρωποι που επιλέγουν τα βιβλία µας για δώρα».
Ο κ. Βοζίκης µας εξηγεί όλα τα απαραίτητα βήµατα της δουλειάς που ξεκινούν από την επιλογή του κειµένου και του χαράκτη και φτάνουν µέχρι τη βιβλιοδεσία και το τύπωµα. Ολα γίνονται προσεκτικά και χειροποίητα. «Αρχικά σκέφτοµαι ποιος χαράκτης θα µπορούσε να κάνει µια εικαστική κατάθεση ανάλογα µε το κείµενο. Συνήθως επιλέγονται άνθρωποι µε σύγχρονη εικαστική µατιά. Για παράδειγµα, δεν πάµε να αναβιώσουµε την εποχή σε ένα κείµενο του Σολωµού· µας ενδιαφέρει η µατιά του χαράκτη στο τώρα. Στη συνέχεια στοιχειοθετώ τα κείµενα σε µια ώριµη µορφή προς εκτύπωση, τυπώνονται τα χαρακτικά και τα κείµενα, ενώ ακολουθούν η βιβλιοδεσία και οι θήκες. Το βιβλίο που ετοιµάζουµε για τον Καβάφη δουλεύεται εδώ και τέσσερα χρόνια. ∆εν µπορούµε να αφήσουµε καµία λεπτοµέρεια να χαθεί σε αυτές τις εκδόσεις λόγω πίεσης χρόνου. Υπάρχουν παντού ατέλειες. Το άθροισµα όµως αυτών των ατελειών δηµιουργεί όλη τη µαγεία».
Συλλεκτικές µηχανές και χαρτί από την Ιαπωνία
Ο χώρος των εκδόσεων ∆ιάττων θυµίζει µουσείο τυπογραφίας µε συλλεκτικά κοµµάτια και ιδιαίτερα αντικείµενα. Ρωτήσαµε τον κ. Βοζίκη πώς απέκτησε όλο αυτό τον εξοπλισµό. «Μπήκα στη δουλειά τη στιγµή που ο τρόπος παραγωγής άρχιζε να αλλάζει µε καινούργια τεχνολογία και ταχύτητα. Εποµένως, είχα αγωνία να αποκτήσω µηχανές, µήτρες, να έχω στη διάθεσή µου όλο τον αναγκαίο εξοπλισµό. Στάθηκα τυχερός γιατί πάνω στην αλλαγή κάποιοι βιάστηκαν να τα ξεφορτωθούν όλα αυτά. Πίσω από τα εργαλεία όµως υπάρχει και η τεχνογνωσία: πώς δουλεύει η µηχανή, πώς παράγεται ένα γράµµα, πώς τυπώνεται, µιλάµε για χιλιάδες λεπτοµέρειες».
Τα τρία επίπεδα πιεστήρια Heidelberg µας ταξιδεύουν πίσω στον χρόνο. «Πρόκειται για τις τελευταίες µηχανές που παρήχθησαν τη δεκαετία του ’50 και είναι εκτυπωτικά µηχανήµατα. Σε άλλο χώρο του εργαστηρίου υπάρχουν δυο µηχανές που δηµιουργήθηκαν πριν από την εφεύρεση του ηλεκτρικού ρεύµατος και τις οποίες βάλαµε σε λειτουργία µε µεταδιδόµενη κίνηση. Εχω και µια συλλεκτική γερµανική µηχανή από την οποία µπορείς να δηµιουργήσεις νοµίσµατα µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο που παράγονται τα γράµµατα. Επιπλέον, διαθέτουµε δυο µηχανές από αυτές που έφεραν οι Γερµανοί κατά τη διάρκεια της Κατοχής µεταφέροντας την τεχνογνωσία τους στους µαστόρους της εποχής».
Η κουβέντα φτάνει στο χαρτί και το µελάνι, δυο στοιχεία που κάνουν τις εκδόσεις να ξεχωρίζουν. «Το χαρτί είναι το πιο σπουδαίο υλικό. Στη χαλκογραφία χρησιµοποιείται υποχρεωτικά χαρτί από βαµβάκι. Ο λόγος είναι ότι προτού τυπωθεί πρέπει να περάσει από νερό, να στεγνώσει και να κρατήσει την υγρασία του. Η χαλκογραφία είναι βαθυτυπία και πρέπει να αποτυπωθεί καλά. Χρησιµοποιούµε επίσης χειροποίητα χαρτιά από την Ιαπωνία εξαιρετικής ποιότητας τα οποία ενδείκνυνται για ξυλογραφίες. Το βιοµηχανικό χαρτί –µε αρκετές επιστρώσεις και χαµηλής ποιότητας υλικό– δεν ταιριάζει στις δικές µας εκδόσεις. Ενα άλλο σηµαντικό κεφάλαιο είναι το µελάνι. Στη σύγχρονη µορφή τα µελάνια αυτά δεν µας δίνουν καλές εκτυπώσεις. Εµείς χρησιµοποιούµε άλλα µελάνια, τα οποία είναι αναλλοίωτα στον χρόνο και µετρούν αιώνες εκτυπώσεων. Η βιβλιοδεσία γίνεται στο χέρι. Αλλη ιστορία και αυτή».
Από τον Έντγκαρ Αλαν Πόε στον Καβάφη
Η πρώτη έκδοση που έκανε ο Νίκος Βοζίκης το 1984 ήταν ο «Ταµερλάνος» του Έντγκαρ Αλαν Πόε, σε µετάφραση Τάκη Παπατσώνη, ενώ το πρώτο βιβλίο τέχνης που τύπωσε το ίδιο έτος ήταν ένα κείµενο του Μιχάλη Μπουρµπούλη µε χαλκογραφίες που δηµιούργησε ο Θόδωρος Πανταλέων. «Μου άρεσε πολύ η γραφή του Πόε. Ηθελα να κάνω το “Κοράκι”, αλλά τελικά έγινε άλλη επιλογή. Το “Κοράκι” σκέφτοµαι να είναι το τελευταίο µου βιβλίο. Τα πιο πρόσφατα βιβλία µας είναι ο “∆ιάλογος” του ∆ιονύσιου Σολωµού µε χαρακτικά του Μανώλη Χάρου και ο “Υµνος εις την ελευθερίαν” µε χαρακτικά του Γιάννη Κυριακίδη. Τα είχα επιλέξει εδώ και αρκετό καιρό, αλλά συνέπεσε η συγκυρία µε την επέτειο για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση».
Ο κ. Βοζίκης πιστεύει ότι ο κόσµος προχωράει µε γρήγορους ρυθµούς, ενώ θυµάται και την περίοδο που οι εφηµερίδες τυπώνονταν µε τον παραδοσιακό τρόπο. «Αυτή είναι η εποχή µας. Εγώ δεν υποστηρίζω ότι τα πράγµατα πρέπει να µένουν πίσω. Εξάλλου, έχουν καταστραφεί και απαξιωθεί πολύ πιο σηµαντικά στοιχεία από αυτό. Κάποια στιγµή τα πάντα τυπώνονταν µε τον παραδοσιακό τρόπο: εφηµερίδες, κάρτες, και βιβλία. Εχω προλάβει την εποχή µε τα παλαιά τυπογραφεία των εφηµερίδων, τη δεκαετία του ’70. Eβγαιναν αριστουργήµατα από όλη αυτήν τη ζωντάνια: µηχανές, µελάνια, φωνές, αλλαγές και σχέδια της τελευταίας στιγµής».
Σε αυτή την πορεία δεκαετιών στον χώρο των εκδόσεων ο κ. Βοζίκης έχει γνωρίσει σπουδαίους ποιητές, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Νίκος Καρούζος: «Κάποτε είχαµε κάνει µια έκδοση µε ποιήµατα του Γιάννη Ρίτσου και µου είχαν ξεφύγει δύο λάθη. Θυµάµαι ότι ντρεπόµουν αλλά ο Ρίτσος µου είχε πει: “Γι’ αυτό στεναχωριέσαι; Τα ξέρουµε τα λάθη; Αφού τα ξέρουµε, είναι όλα µια χαρά”. Υπάρχουν διάφορες τέτοιες ιστορίες. Ο Γιάννης Σπυρόπουλος µου είχε κάνει µεγάλη εντύπωση. Βρισκόταν τότε σε µεγάλη ηλικία και είχε τη φήµη του απλησίαστου. Εγώ ήµουν νέο παιδί, είχα επιµείνει να κάνουµε µια έκδοση µε ποιήµατα του Σεφέρη και δέχτηκε αµέσως. Η δουλειά που έκανε µε την αφαιρετική γραµµή που είχε ήταν εξαιρετική. ∆εν µου είχε ζητήσει ποτέ αµοιβή. Είχε τους δικούς του λόγους να δουλέψει πάνω στον Σεφέρη που δεν θέλω να αποκαλύψω τώρα».