Ο αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας της Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης Νίκος Σμυρναίος μιλάει για την επόμενη μέρα στο Facebook.
Το Facebook αποφάσισε να γυρίσει σελίδα. Ακόµη δεν γνωρίζουµε πόσο θα επηρεάσει η αλλαγή της ονοµασίας τους χρήστες της πλατφόρµας ούτε αν αυτό το δαιδαλώδες ψηφιακό µετα-σύµπαν που οραµατίζεται ο Μαρκ Ζάκερµπεργκ θα καταφέρει να εισβάλει και να επηρεάσει τη ζωή µας. Επείγουσα όµως παραµένει η συζήτηση για τις προκλήσεις και τους κινδύνους, αλλά και για το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου µετασχηµατίζεται το ψηφιακό τοπίο σήµερα.
Η κουβέντα µε τον αναπληρωτή καθηγητή Πολιτικής Οικονοµίας της Επικοινωνίας στο Πανεπιστήµιο της Τουλούζης Νίκο Σµυρναίο ξεκινάει από τους λόγους που ώθησαν τον Μαρκ Ζάκερµπεργκ να ανακοινώσει αυτές τις αλλαγές. Ο CEO και ιδρυτής του κοινωνικού δικτύου ανήγγειλε την αλλαγή ονοµασίας της εταιρείας σε Meta. «Από εδώ και στο εξής θα είµαστε πρώτα το metaverse, όχι πρώτα το Facebook» είπε σχετικά. Ο Νίκος Σµυρναίος θεωρεί ότι αυτή η αλλαγή «έχει να κάνει πρώτα απ’ όλα µε τον χρηµατιστικό βίο του συγκροτήµατος στον οποίο µετέχουν αρκετές εταιρείες. Πρόκειται για κίνηση ανάλογη µε εκείνη στην οποία είχε προχωρήσει η Google στο παρελθόν (εδώ και αρκετά χρόνια ονοµάζεται Alphabet). Αυτή η κίνηση διευκολύνει τις εταιρείες να ταξινοµούν τις διάφορες δραστηριότητες εντός συγκροτήµατος από τις πιο κερδοφόρες έως τις πιο ριψοκίνδυνες. Εποµένως σε πρώτη φάση αφορά κυρίως τους µετόχους και το χρηµατιστήριο. Ο δεύτερος λόγος της αλλαγής οφείλεται στην ανάγκη για ένα συνολικό rebranding της εταιρείας, καθώς το Facebook έχει αντιµετωπίσει αρκετές δυσκολίες τα τελευταία χρόνια µε τις δηµόσιες σχέσεις, τις αποκαλύψεις για τις αµφιλεγόµενες πρακτικές της εταιρείας, το γεγονός ότι ο αλγόριθµος διευκολύνει τη ρητορική µίσους και την παραπληροφόρηση. Τα παραπάνω επιτάχυναν µια αλλαγή η οποία κυοφορούνταν ήδη για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Επιπλέον, το Facebook είναι αναγκασµένο να αναζητήσει µεσοπρόθεσµα και άλλες πηγές εσόδων, καθώς αυτήν τη στιγµή εξαρτάται κατά 97% από τη διαφήµιση».
Πιεστικό επίσης είναι το γεγονός ότι η απήχηση της πλατφόρµας µειώνεται διαρκώς στο νεανικό κοινό. «Ανάµεσα στους νέους ανθρώπους –ιδιαίτερα στη Βόρεια Αµερική και τη βόρεια Ευρώπη– το Facebook έχει πολύ χαµηλά ποσοστά διείσδυσης στις ηλικίες κάτω των 20 χρόνων, καθώς προτιµούν το Instagram, το TikTok και άλλες πλατφόρµες κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό συµβαίνει σε όλες τις ώριµες αγορές. Παρατηρείται πιο έντονη ανάπτυξη του Facebook στις χώρες του Νότου, εκεί όµως η περιορισµένη αγοραστική δύναµη επηρεάζει και τη διαφήµιση. Η πλατφόρµα χάνει σταδιακά το νεανικό δυναµικό κοινό το οποίο είναι ο καταναλωτής του µέλλοντος και o κυρίαρχος πόλος έλξης διαφήµισης. Στις ώριµες αγορές µειώνεται σταδιακά ο χρόνος χρήσης και παραµονής, ο αριθµός των ποσταρισµάτων και η δραστηριότητα/κίνηση στην πλατφόρµα. Σε εταιρείες τέτοιου βεληνεκούς οι µέτοχοι δεν σκέφτονται τι συµβαίνει τώρα αλλά τι θα συµβεί µακροπρόθεσµα. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι η τάση. Μπορεί η εταιρεία να συνεχίζει να αποκοµίζει τεράστια κέρδη, αλλά η κίνηση είναι πτωτική σε σχέση µε τη διαφήµιση».
Ενα δυστοπικό ψηφιακό σύµπαν;
Η συζήτηση πέρασε στις αλλαγές που πραγµατοποιήθηκαν από τον Μαρκ Ζάκερµπεργκ στον αλγόριθµο του Facebook το 2018 (λίγα χρόνια µετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραµπ) µε στόχο να αυξήσουν το engagement και τη δραστηριότητα στο µέσο. «Με την αλλαγή στον αλγόριθµο δόθηκε µεγαλύτερη έµφαση στα emoji. Αυτή η κίνηση οδήγησε σε ένα “βιοµηχανικό ατύχηµα” που ευνόησε την παραπληροφόρηση και τη διακίνηση ρητορικής µίσους». Στην κουβέντα µπαίνει και η προοπτική του metaverse, δηλαδή ενός γιγάντιου ψηφιακού σύµπαντος που θα επηρεάζει κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής. «Το Facebook είναι ιδιοκτήτης της Οculus –εταιρείας που κατασκευάζει µάσκες εικονικής πραγµατικότητας–, η οποία αυτήν τη στιγµή είναι ζηµιογόνα αλλά έχει επενδύσει σε κεφάλαιο και ανθρώπινο δυναµικό. Ο στόχος είναι να αναπτύξει τη συγκεκριµένη δραστηριότητα, να απαντήσει στη χρηµατιστική κρίση που διέρχεται, να ανοίξει καινούργιες αγορές και να απεµπλακεί από τη διαφηµιστική εξάρτηση» λέει ο Ν. Σµυρναίος.
Η πιο µεγάλη πρόκληση σχετίζεται µε τον τρόπο που θα λειτουργήσει το νέο ψηφιακό περιβάλλον στο µέλλον. «Πρόκειται για ένα δυνητικό σύµπαν που δανείζεται στοιχεία από ηλεκτρονικά βιντεοπαιχνίδια, όπως το “World of Warcraft”, µε κόσµους οι οποίοι εξελίσσονται ακόµη και όταν δεν είµαστε συνδεµένοι. Τα παιχνίδια “Second Life” και “Fortnite” είχαν αρκετά metaverse στοιχεία. Το αβαντάζ µιας τέτοιας τεχνολογίας –η οποία υποτίθεται ότι θα κυριαρχήσει σε όλη µας την ψηφιακή δραστηριότητα– είναι ότι διευρύνονται οι πηγές εισοδήµατος των εταιρειών από τον εξοπλισµό (devices) αλλά και την εµπορική αξία που ενδέχεται να αποκτήσουν τα κοµµάτια αυτού του δυνητικού σύµπαντος. Για παράδειγµα, µπορούµε να φανταστούµε κάποιον να αγοράζει µια πλατεία σε ένα metaverse περιβάλλον για να αναπτύξει εµπορική δραστηριότητα. Εποµένως, ο ιδιοκτήτης αυτού του ψηφιακού κόσµου θα προσπαθήσει να εµπορευµατοποιήσει το σύνολο της κοινωνικής ζωής που εξελίσσεται µέσα σε αυτόν».
Σύγκρουση γιγάντων στο ψηφιακό πεδίο
Ο Νίκος Σµυρναίος θεωρεί ότι οι οικονοµικοί περιορισµοί και οι υπάρχουσες ανισότητες ενδέχεται να φρενάρουν την ανάπτυξη µιας τέτοιας ψηφιακής πραγµατικότητας. «Η πρώτη δυσκολία είναι πρακτικής φύσης. Μια τέτοια εφαρµογή απαιτεί συγκεκριµένα τεχνολογικά εργαλεία, όπως µάσκες εικονικής πραγµατικότητας, συσκευές µε πολλές υπολογιστικές δυνατότητες, ταχύτατες συνδέσεις στο διαδίκτυο. ∆υνατότητες που δεν διαθέτουν οι χρήστες του Facebook, οι οποίοι είναι πάνω από 2 δισεκατοµµύρια. Το δυνητικό σύµπαν εποµένως αφορά ένα µικρό κοµµάτι καταναλωτών που πληρούν αυτές τις προϋποθέσεις και ζουν στη Βόρεια Αµερική και σε κάποιες χώρες της Ευρώπης. Είναι αδύνατον για παράδειγµα να προωθηθεί αυτό το προϊόν στην Ινδία, καθώς δεν υπάρχουν οι πρακτικές και υλικές προϋποθέσεις. Επιπλέον, δεν έχει διευκρινιστεί αν θα δηµιουργηθεί µια εντελώς καινούργια υπηρεσία ή αν αυτή θα περικλείει τις υπάρχουσες υπηρεσίες του Facebook (κάτι που είναι πολύ πιο συµφέρον για την εταιρεία). Τίθενται όµως και ερωτήµατα πολιτικής φύσης. ∆εν γνωρίζουµε αν ο κόσµος είναι έτοιµος να δεχτεί τη συνολική εµπορευµατοποίηση της κοινωνικής ζωής. Μιλάµε για ένα σύµπαν στο οποίο θα συµβαίνουν τα πάντα. Θα υπάρξει λοιπόν σύγκρουση γιγάντων στο µέλλον, γιατί προφανώς δεν θα είναι µόνο ο Μαρκ Ζάκερµπεργκ αυτός που θα προσπαθήσει να υλοποιήσει τη συγκεκριµένη ιδέα».
Ολο αυτό θυµίζει ιστορία βγαλµένη από τη δυστοπία του «Black mirror»; «Πρόκειται για κλασικά σενάρια επιστηµονικής φαντασίας. Και η ταινία “Matrix” σε αυτή την ιδέα βασίζεται. Το τέλειο metaverse θα ήταν ένα νέο matrix». Αναπόφευκτα η κουβέντα οδηγεί στο κλασικό ερώτηµα αν µιλάµε για έναν κόσµο µεγαλύτερης ελευθερίας ή για ένα σύµπαν ακόµη πιο ασφυκτικού ελέγχου και πειθάρχησης. «Από τη µια πλευρά αυτά τα εργαλεία προσφέρουν τεράστιες δυνατότητες και οι συνθήκες είναι πολύ καλύτερες σήµερα απ’ ό,τι στο παρελθόν. Στον τοµέα της πληροφόρησης ένα Μέσο όπως η εφηµερίδα Documento (η οποία παραµένει αποκλεισµένη) βρίσκει τρόπο να αγγίζει µεγάλο κοµµάτι κόσµου και να θέτει στο κοινό µια εναλλακτική πρόταση. Αυτό ενισχύει τη δηµοκρατία και δίνει βήµα σε διαφορετικές απόψεις. Αρκετός κόσµος επιλέγει να ενηµερώνεται από το διαδίκτυο επειδή δεν είναι ικανοποιηµένος από τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Εδώ όµως µιλάµε για κάτι εντελώς διαφορετικό. ∆εν αφορά πια ένα κανάλι διοχέτευσης της πληροφορίας, αλλά ένα ολόκληρο ψηφιακό σύµπαν µες στο οποίο θα κινούµαστε. Εγώ είµαι επιφυλακτικός καθώς έχουν υπάρξει ξανά τέτοια σχέδια στο παρελθόν αλλά οι πρακτικές τους δυσκολίες αποδείχτηκαν ανυπέρβλητες. Το πρόβληµα είναι ότι η υλική βάση πάνω στην οποία θα λειτουργήσει η κοινωνικοποίηση είναι ιδιοκτησία ενός ολιγοπωλίου πολυεθνικών εταιρειών που έχουν απόλυτο στόχο το κέρδος. Οταν εξετάζουµε τον τρόπο που έχουν διαχειριστεί στο παρελθόν τα προβλήµατα –ειδικά ο Μαρκ Ζάκερµπεργκ– αντιλαµβανόµαστε ότι όλες οι αποφάσεις θυσιάζουν συστηµατικά το δηµόσιο συµφέρον στον βωµό του κέρδους. Η εταιρεία Facebook πραγµατοποίησε εσωτερικές µελέτες που υποστήριζαν ότι η αλλαγή στον αλγόριθµο θα είχε καταστροφικές συνέπειες σε σχέση µε την παραπληροφόρηση. Επέλεξαν όµως να τις αγνοήσουν για να µεγιστοποιήσουν το κέρδος τους».