Ο μπακαλιάρος σκορδαλιά είναι το παραδοσιακό έδεσμα του Ευαγγελισμού, αλλά εδώ δεν θα σας δώσουμε συνταγή, μόνο θα λεξιλογήσουμε με αυτές τις δυο λέξεις.
Οι αρχαίοι δεν ήξεραν τον μπακαλιάρο, αλλά βέβαια γνώριζαν τα σκόρδα και έφτιαχναν και κάτι σαν σκορδαλιά. Μια από τις λέξεις που είχαν ήταν «μυττωτός». Στους «Αχαρνείς» του Αριστοφάνη, στην αρχή του έργου, ο Δικαιόπολις έχει μαζί του μια σακούλα σκόρδα που του την αρπάζουν οι Θράκες μισθοφόροι, οι Οδόμαντες, κι εκείνος ολοφύρεται που έχασε τη σκορδαλιά που θα έφτιαχνε («Οἴμοι τάλας, μυττωτὸν ὅσον ἀπώλεσα»). Το σκόρδο στα αρχαία λεγόταν σκόροδον και σκόρδον.
Στα λατινικά ήταν allium και από εκεί το γαλλικό ail, το ιταλικό aglio κ.λπ. Στα Επτάνησα τη σκορδαλιά τη λένε και αλιάδα, δάνειο από τα βενετικά (agliata στα σημερινά ιταλικά). Φαίνεται ότι με τη συγχώνευση των λέξεων «σκόρδο» και «αλιάδα» προέκυψε ο τύπος «σκορδαλιάδα» και από εκεί, με απλολογία, ο σημερινός «σκορδαλιά».
Ο μπακαλιάρος, τώρα, είναι ψάρι του Ατλαντικού, οπότε δεν θα παραξενευτείτε αν σας πω πως το όνομά του είναι δάνειο· στα σημερινά ιταλικά είναι baccalà, αλλά εμείς το πήραμε από κάποιον διαλεκτικό τύπο, baccaglaro ας πούμε.
Η ιταλική λέξη είναι δάνειο από το ισπανικό bacalao, για την ετυμολογία του οποίου οι απόψεις διίστανται: έχει προταθεί είτε βασκική είτε ολλανδική προέλευση. Η ισπανική λέξη πάντως χρησίμευσε μάλλον ως μοντέλο για τον καθαρευουσιάνικο τύπο βακαλάος (με υπερδιόρθωση).
Ο αποξηραμένος στον αέρα ή παστός μπακαλιάρος ήταν εύκολο να διατηρηθεί και να μεταφερθεί από τα παλαιότερα χρόνια και αν και εισαγόμενος, ήταν ανέκαθεν φτηνός, γι’ αυτό και έχει αποκληθεί «φτωχογιάννης».
Ο ξερός μπακαλιάρος λεγόταν και στοκοφίσι, ιδίως στα Επτάνησα, λέξη που ανάγεται, μέσω ιταλικών, στο ολλανδικό stokvis (απ’ όπου και το αγγλ. stockfish). Στον «Φασουλή φιλόσοφο» ο Σουρής αναρωτιέται: «Μπορείς και συ ν’ αλατισθείς καθώς ο μπακαλιάρος/ κι από τ’ αλάτι το πολύ να γίνεις στοκοφίσι;».
Παρόλο που τον μπακαλιάρο τον πουλούσαν οι μπακάληδες, αυτές οι δυο λέξεις δεν έχουν καμιά ετυμολογική σχέση (ο μπακάλης είναι τουρκικό δάνειο). Ούτε βέβαια έχει σχέση με το μπακαλορεά ο μπακαλιάρος. Αλλά αυτά θα τα πούμε αν ποτέ εξετάσουμε την ετυμολογία του μπάτσελορ!
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας – μεταφραστής.
