Μια κουβέντα με τον συγγραφέα – μεταφραστή Νίκο Σαραντάκο σχετικά με τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη που συνθέτουν την έκδοση «Ερωτικά».
Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αρχείο ο τόµος «Ερωτικά» του Κώστα Βάρναλη, o oποίος περιλαµβάνει 181 χρονογραφήµατα (1939-54) εµπνευσµένα από τον έρωτα, τον γάµο και τις σχέσεις των δύο φύλων. Πρόκειται για τον πέµπτο τόµο µε χρονογραφήµατά του που έχει επιλέξει ο Νίκος Σαραντάκος, ο οποίος έχει κάνει και τη φιλολογική επιµέλεια. Οπως είπε στη συζήτηση που είχαµε, η ενασχόλησή του µε το έργο του Βάρναλη άρχισε µε αφορµή το µεγάλο αρχείο παλαιών εφηµερίδων που διαθέτει, τις οποίες του αρέσει να φυλλοµετρά και να διερευνά κείµενα από ιστορική και γλωσσική άποψη. Σε αυτές τις σελίδες συχνά συναντά δηµοσιεύσεις λογοτεχνών από έργα τους τα οποία δεν έχουν εκδοθεί σε βιβλία.
«Με τον Βάρναλη ξεκίνησα µε µια σειρά ανταποκρίσεων που έκανε το 1926 από το Παρίσι κι έτσι προέκυψε ένα βιβλίο µε τίτλο “Γράµµατα από το Παρίσι”. Συνέχισα µε τις ανταποκρίσεις που έστελνε από τη Σοβιετική Ενωση όταν είχε πάει µε τον Γληνό το 1934 για το 1ο Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων. Αυτά τα δύο βιβλία απέδειξαν ότι σαφώς υπάρχει ενδιαφέρον για τον Βάρναλη και δικαίως. Ετσι, µε την εκδότρια του Αρχείου στραφήκαµε στα χρονογραφήµατά του, από τα οποία είχαν αξιοποιηθεί µόνο κάποια που γράφτηκαν την περίοδο της Κατοχής σε µια ανθολογία 80 χρονογραφηµάτων, την οποία είχε επιµεληθεί ο αγαπητός φίλος Γιώργος Ζεβελάκης» λέει ο Ν. Σαραντάκος και εξηγεί ότι ενώ ιδανικά θα ήθελαν να τα εκδώσουν όλα, αυτό δεν είναι εύκολο διότι στο σύνολό τους είναι περίπου 3.500 και έτσι κατέληξαν στη λύση να εκδώσουν κάποιους τόµους.
Από τις σχολικές έδρες στις εφηµερίδες
Κάπως έτσι προέκυψαν τα «Αττικά» (2016), τα «Αστυνοµικά» (2017), τα «Συµποσιακά» (2019) και τα «Πολεµικά» (2020), τα οποία αποτελούν ειδική περίπτωση και αφορούν τα έτη 1940-41. Τα «Ερωτικά», που θεωρητικά καλύπτουν 15 χρόνια, στην πραγµατικότητα αφορούν τις περιόδους 1939-44, τότε που ο Βάρναλης εργαζόταν στην «Πρωία», και από το 1950 έως το 1954 διαδοχικά στις εφηµερίδες «Προοδευτικός φιλελεύθερος», «Προοδευτική αλλαγή» και «Αυγή». Ενδιάµεσα έγραφε άρθρα στον «Ριζοσπάστη» αλλά όχι χρονογραφήµατα.
Ο Βάρναλης έγραφε στην «Αυγή» έως το 1958, όταν σε µεγάλη ηλικία πλέον εισάχθηκε στο νοσοκοµείο εξαιτίας ενός προβλήµατος υγείας, οπότε συνταξιοδοτήθηκε από την ΕΣΗΕΑ. Παρότι εργάστηκε αρκετά χρόνια στη µέση εκπαίδευση ως φιλόλογος δεν έλαβε σύνταξη για τα χρόνια της υπηρεσίας του διότι, όπως λέει ο Ν. Σαραντάκος, «το 1926 απολύθηκε από τη δικτατορία του Πάγκαλου επειδή τον είχαν εµπλέξει στο σκάνδαλο των Μαρασλειακών. Λόγω της απόλυσής του έχασε το δικαίωµα στη σύνταξη και έτσι βιοποριζόταν µέσω των συνεργασιών του µε εφηµερίδες, εγκυκλοπαίδειες και λεξικά».
Η περιπέτειά του του στέρησε το δικαίωµα να υπογράφει τα άρθρα του µε το όνοµά του και υπέγραφε ως «Τ.κ.Ζ.». «Ο Βάρναλης άρχισε τη συνεργασία του µε την “Πρωία” κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά και του απαγορεύτηκε να υπογράφει. Ηταν στη µαύρη λίστα, όπως θα λέγαµε, ωστόσο το καθεστώς τον άφησε να γράφει µε ψευδώνυµο» λέει ο Ν. Σαραντάκος. Καθηµερινός χρονογράφος της εφηµερίδας τότε ήταν ο Γιώργος Σερούιος, ο οποίος υπέγραφε ως «Σερ.». Μετά τον θάνατό του ο Βάρναλης ανέλαβε το χρονογράφηµα της εφηµερίδας και κατά τη διάρκεια του πολέµου και της Κατοχής υπέγραφε πλέον µε το όνοµά του. Ωστόσο δεν πρόλαβε, σύµφωνα µε τον Ν. Σαραντάκο, «να χρωµατίσει πολύ την προπολεµική κοινωνία, διότι τα χρονογραφήµατά του της περιόδου 1939-40 ήταν κυρίως επιφυλλίδες. Κρατούσε το πνεύµα του προκατόχου του, ο οποίος σχολίαζε κυρίως την πνευµατική κίνηση στο εξωτερικό. ∆εν ακουµπούσαν δηλαδή την Ελλάδα και την καθηµερινότητά της παρά µόνο πολύ λίγα χρονογραφήµατα».
Οι σχέσεις και η γυναικεία χειραφέτηση
Από το 1939 έως το 1958 η ελληνική κοινωνία άλλαξε πολύ, όχι όµως και οι σχέσεις των φύλων. «Αυτό που συνέβη στην Κατοχή και το περιγράφει ο Βάρναλης ήταν η γυναικεία χειραφέτηση. Περισσότερες γυναίκες αναγκάστηκαν να βγουν από το σπίτι και να βιοποριστούν και αυτό διατηρήθηκε και µεταπολεµικά» εξηγεί ο Ν. Σαραντάκος. Πώς όµως έβλεπε ο Βάρναλης τη γυναίκα της εποχής του; «Μπορούµε να πούµε ότι σε ατοµικό επίπεδο δεν διαφοροποιήθηκε ιδιαίτερα από την τρέχουσα οπτική. Ακολουθούσε δηλαδή στερεότυπα που µπορούν σήµερα να χαρακτηριστούν σεξιστικά, όπως απόψεις ότι η γυναίκα γκρινιάζει ή πως οι γυναίκες είναι πολυλογούδες. Σε οµαδικό επίπεδο όµως συνήθως ανέτρεπε αυτά τα στερεότυπα και συχνά ενώ ξεδίπλωνε κατηγορητήριο κατά των γυναικών –όχι ο ίδιος αλλά κάποιος του οποίου υποτίθεται ότι µετέφερε τα λόγια–, στη συνέχεια το ανέτρεπε ή το δικαιολογούσε µέσα από κοινωνικούς όρους».
Ο Βάρναλης πίστευε ότι όταν εκλείψει η κοινωνική διαφορά θα εκλείψει και η ψυχολογική που κάνει τον άντρα αυταρχικό και τη γυναίκα υποκρίτρια, όπως λέει ο Ν. Σαραντάκος και εξηγεί: «Πίστευε ότι ταυτόχρονα µε την οικονοµική και κοινωνική απελευθέρωση των αντρών και των γυναικών θα επέλθουν η πνευµατική και η ηθική τους απελευθέρωση. Επίσης, πολλές φορές δικαιολογούσε ακόµη και εγκλήµατα που τύχαινε να διαπράττουν γυναίκες, όπως στην περίπτωση µιας γυναίκας που σκότωσε τον εραστή της ο οποίος την εξέθεσε σε µια πολύ µικρή κοινωνία». Ο Βάρναλης δεν πίστευε ότι το δικαίωµα ψήφου θα έφερνε πρόοδο στις γυναίκες. Σε χρονογράφηµά του αναρωτιέται αν στα τόσα χρόνια που είχαν οι άντρες δικαίωµα ψήφου είδαν καµία προκοπή. Επίσης είχε µια δυσπιστία σχετικά µε τον φεµινισµό, τον οποίο θεωρούσε περιορισµένου εύρους και ότι αποτελούσε έκφραση των εύπορων γυναικών της αστικής τάξης.
Ο Βάρναλης τα χρόνια που εργαζόταν στον Τύπο δεν ήταν ιδιαίτερα παραγωγικός σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνική παραγωγή. «Ηδη προτού ξεκινήσει την καθηµερινή συνεργασία µε την εφηµερίδα, όταν ακόµη εργαζόταν για την εγκυκλοπαίδεια και το λεξικό της “Πρωίας”, παραπονιόταν σε συνεντεύξεις του ότι η λογοτεχνία θέλει να είσαι αργόσχολος ή να έχεις µια αργοµισθία – όπως πάρα πολλοί λογοτέχνες της αστικής τάξης οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί σε καλοπληρωµένες θέσεις που δεν απαιτούσαν πολλή δουλειά. Οταν ο Βάρναλης έγραφε οκτώ ώρες για το λεξικό ή συνεργαζόταν καθηµερινά µε εφηµερίδες δεν είχε χρόνο για να ασχοληθεί µε τη λογοτεχνία».
Αυτό σύµφωνα µε τον Ν. Σαραντάκο σηµαίνει ότι το χρονογράφηµα αποτέλεσε διέξοδο για τον λογοτέχνη Βάρναλη. Γι’ αυτό και πιάνει πάρα πολύ υψηλές λογοτεχνικές επιδόσεις στα χρονογραφήµατα της Κατοχής – τότε που ήταν πιο νέος και δεν µπορούσε να ασχοληθεί µε πολιτικά θέµατα γιατί δεν υφίστατο τρέχουσα πολιτική κατάσταση και ταυτόχρονα είχε επιβληθεί λογοκρισία. Τα χρονογραφήµατα του Βάρναλη για τον σηµερινό αναγνώστη έχουν µια επιπλέον αξία. Καθρεφτίζουν µε γλαφυρότητα και ζωντάνια την καθηµερινή ζωή µιας ολόκληρης εποχής όπως ποτέ δεν θα µπορούσε να κάνει η επίσηµη ιστορία.
INFO
Το βιβλίο «Ερωτικά» με κείμενα του Κώστα Βάρναλη κυκλοφορεί σε φιλολογική επιμέλεια του Νίκου Σαραντάκου από τις εκδόσεις Αρχείο
