Συνήθως μνημονεύουμε τον κομμουνιστή ηγέτη Νίκο Πλουμπίδη τη μέρα της εκτέλεσής του από το μισαλλόδοξο μετεμφυλιακό καθεστώς της Δεξιάς. Ορθοστατών και ορθοβαδίζων μέχρι την 14η Αυγούστου 1954. Και ήταν μόλις 52 χρονών.
Αφορμή γι’ αυτό το σημείωμα έδωσε η ταινία – ντοκιμαντέρ “Ο ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ”, του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου για τον Νίκο Πλουμπίδη, που κάνει πρεμιέρα στο πλαίσιο του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
(Η συγκινητικής ανάρτηση της διαδρομής του Πλουμπίδη σ’ ένα καφε-εστιατόριο της γενέτειράς του, στα Λαγκάδια Γορτυνίας, 70 χρόνια μετά τη δολοφονία του)
Πολλά έχουν γραφτεί για το δραματικό του τέλος. Όμως εκτιμούμε ότι η παρακαταθήκη που άφησε στις επόμενες γενιές υπερβαίνει τα όρια του κομματικού χώρου, του ΚΚΕ, που υπερασπίστηκε με την ίδια του τη ζωή, όπως χιλιάδες άλλοι συναγωνιστές του. Η υπέρβαση οφείλεται, κατά τη γνώμη μας, στο γεγονός ότι υπήρξε υπόδειγμα πολιτικού που συνδύασε στον υπέρτατο βαθμό την πολιτική με την ηθική. Τόσο με την Αριστοτελική και Καντιανή σημασία, όσο και με τη μαρξιστική – κομμουνιστική ηθική.
Ο περιορισμένος χώρος του σημειώματος αυτού δεν επιτρέπει εκτενή αναφορά στις βασικές θέσεις των κύριων ηθικών φιλοσοφικών θεωριών. Ψήγματα μόνο μπορούμε να δώσουμε με σκοπό να στηρίξουμε τον ισχυρισμό μας ότι ο Πλουμπίδης, με τη στάση του στο συνειδητά τραγικό ταξίδι του προς το θάνατο, απετέλεσε τον συνδετικό κρίκο πλευρών των ηθικο-πολιτικών φιλοσοφικών θεωριών του Αριστοτέλη, του Καντ και της μαρξιστικής οπτικής. Κατά τη γνώμη μας αρκεί η παράθεση δύο από τις τελευταίες επιστολές του Πλουμπίδη προς τον Δημοσθένη Παπαχρίστου, αδελφό της συζύγου του Ιουλίας Πλουμπίδη, πριν οδηγηθεί στο εκτελεστικό απόσπασμα, για να κρίνει ο αναγνώστης κατά πόσο είναι δόκιμος ο ισχυρισμός μας.
Ηθική και πολιτική
“Η διερεύνηση του τι είναι πολιτική δεν είναι μόνο γνωσιολογικό αλλά και ηθικό πρόβλημα. Απαιτεί τον καθορισμό μιας γενικότερης στάσης για τον κόσμο και της συμμετοχής μας σ’ αυτόν. Το τί ορίζουμε ως πολιτική εκφράζει και το πώς βλέπουμε την κοινωνική πραγματικότητα, τις σχέσεις των ανθρώπων, τη φύση, τις μορφές και τα όρια της εξουσίας […] Το ερώτημα τι είναι πολιτική αποτελεί ουσιαστικό φιλοσοφικό ερώτημα που στοχεύει στο να ανιχνεύσει τη θέση, το σκοπό, τους τρόπους εκδήλωσης της ανθρώπινης πράξης, το νόημά της μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι”. (Γιώργος Μανιάτης, “Η διαλεκτική της χειραφέτησης”).
Η ηθική του Αριστοτέλη
Στα “Ηθικά Νικομάχεια” ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την ηθική του φιλοσοφία. Η πολιτική δραστηριότητα και η σχέση της με την ηθική σχετίζεται με την έννοια του δικαίου και το “ορθώς πράττειν”. Σταχυολογούμε κάποια σπαράγματα της ανάλυσης της αριστοτελικής ηθικής από διαλέξεις του καθηγητή φιλοσοφίας Παύλου Κόντου:
…Μια πράξη που έχει αξία είναι μια πράξη ανδρείας. Είναι η πράξη που ο στρατιώτης καταφέρνει να καταπολεμήσει τον φόβο του και να κάνει τα πάντα για να προστατέψει την πατρίδα του. Ο στρατιώτης δεν κρίνεται από το αν θα νικήσει ή όχι, δεν κρίνεται δηλ. από το αποτέλεσμα που θα φέρει. Κρίνεται μόνο αν καταφέρνει να καταπολεμήσει τον φόβο του την ώρα της δράσης πραγματώνοντας το ιδανικό της ανδρείας προς όφελος της κοινότητας. Είναι μια ηθική και συνάμα πολιτική πράξη που εμπεριέχει αξία...
…Για τον Αριστοτέλη η “πολιτική επιστήμη” έχει ως αντικείμενο της το αγαθό, το άριστο, τη μεγαλύτερη αξία για την ανθρώπινη ζωή, το “ορθώς πράττειν”.
…Η “σωφροσύνη και σοφία”, η “αρετή” οδηγεί στην ευδαιμονία κατά τον Αριστοτέλη. Η αρετή είναι έξις, είναι ήθος, είναι διάθεση της ψυχής. Μέρη της αρετής είναι η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η μεγαλοπρέπεια, η πραότης, η εξυπνάδα και η σοφία… Οι πολιτικές μας πράξεις φέρνουν ευδαιμονία όταν έχεις στο μυαλό σου ένα κανονιστικό πρότυπο που τις υπερβαίνει…” (Παύλος Κόντος, “Αριστοτελική Ηθική”)
Η ηθική του Καντ
“Ο Κάντ στα “Θεμέλια της μεταφυσικής των Ηθών”, ισχυρίζεται ότι η ελευθερία της βούλησης και το ηθικό πράττειν είναι καλά καθ’ εαυτά:
“Ακόμη και αν αυτή η βούληση δεν έχει καμιά απολύτως δύναμη να εκπληρώσει τις προθέσεις της. Αν, παρά τη μέγιστη προσπάθειά της, εξακολουθεί να μην επιτυγχάνει τίποτα, και μένει μόνον η καλή βούληση… ακόμη και τότε θα έλαμπε παρ’ όλα αυτά σαν κόσμημα… σαν αυταξία“
“Τι είναι, όμως, αυτό που κάνει τη βούληση καλή καθ’ αυτήν; Η απάντηση είναι: το καθήκον. Το να πράττω από καθήκον σημαίνει να δείχνω καλή βούληση, από σεβασμό προς τον ηθικό νόμο της ελευθερίας. Η αξία του χαρακτήρα φαίνεται μόνο όταν κάποιος πράττει όχι από προδιάθεση αλλά από καθήκον.
Ο Καντ θεωρεί ως πραγματική απόδειξη για την αρετή, την οδυνηρή πάλη του καλώς πράττειν, επειδή θεωρεί ότι η ανθρώπινη φύση είναι ατελής. Μόνον όταν είμαστε διατεθειμένοι να συγκρουστούμε με τις εγωιστικές μας διαθέσεις είμαστε σίγουροι ότι πράττουμε με κίνητρο το καθήκον”.
“Το να πράττω από καθήκον σημαίνει να πράττω με σεβασμό στον ηθικό νόμο. Ο τρόπος για να ελέγξω το αν πράττω με σεβασμό στον ηθικό νόμο είναι να αναζητήσω τον κανόνα ή την αρχή με την οποία ενεργώ. Εάν πράττω από σεβασμό στον ηθικό νόμο, τότε πράττω μόνον έτσι ώστε να θέλω η δική μου προσωπική αρχή να καταστεί καθολικός νόμος που να ισχύει ακόμη και έναντί μου, αυτή είναι η κατηγορική προσταγή του Καντ”. (Wikipedia)
Ο ποιητής και φιλόσοφος Φρίντριχ Σίλερ σημειώνει: Ο πυρήνας ολόκληρης της καντιανής φιλοσοφίας είναι: “Όρισε εσύ ο ίδιος τον εαυτό σου!”
Η μαρξιστική ηθική
Τέλος παραθέτουμε κάποια σημεία της μαρξιστικής ηθικής όπως τα αλιεύσαμε από το βιβλίο “Διαλεκτική της χειραφέτησης – Η σχέση πολιτικής και Ηθικής” του καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας, Γιώργου Μανιάτη:
“Οι ηθικές αποφάσεις και οι συνακόλουθες ηθικές πράξεις αποτελούν το τελικό κίνητρο των επεξεργασιών του Μαρξ, ενώ το μαρξικό έργο συνιστά την προϋπόθεση της συγκρότησης μιας αυθεντικής ηθικής θεωρίας. Σ’ αυτό το πλαίσιο η A. Heller σημειώνει, μεταξύ άλλων:
– Η επεξεργασία μιας ηθικής είναι δυνατή και αναγκαία όταν αναπτύσσεται η ατομικότητα, η ατομική πράξη κι επιλογή.
– Για την επεξεργασία της ηθικής ενός κινήματος είναι απαραίτητες η συνείδηση, η αυτογνωσία και η αυτοκριτική. Πρόκειται για τον τρόπο που οι ηθικές αντιφάσεις ενός κινήματος εκφράζονται με τη μορφή ατομικών ηθικών αντιφάσεων”.
Οι Μαρξ και Ένγκελς στην “Γερμανική Ιδεολογία” σημειώνουν:
“Οι κομμουνιστές δεν αντιπαραθέτουν τον εγωισμό στην αυτοθυσία ή την αυτοθυσία στον εγωισμό, […] Ξέρουν πολύ καλά ότι ο εγωισμός, όπως εξίσου και η αυτοθυσία, είναι μέσα σε καθορισμένες συνθήκες μια αναγκαία μορφή της αυτοεπιβεβαίωσης των ατόμων […] Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων…”
”Ο κομμουνισμός ως “πραγματική κίνηση” αποτελεί πεδίο ηθικών αποφάσεων και αξιολογήσεων. Οι μετέχοντες σ’ αυτόν δραστηριοποιούνται βάσει κινήτρων, τόσο υλικών όσο και ψυχοδιανοητικών και αντιμετωπίζουν πληθώρα ηθικών διλημμάτων, όπου καταδεικνύεται ο προσωπικός τρόπος κατανόησης αυτής της ιστορικής κίνησης και δράσης στο πλαίσιό της, ο βαθμός της προσωπικής ευθύνης των δρώντων”…
“Η επεξεργασία μιας ηθικής είναι δυνατή και αναγκαία, όταν αναπτύσσεται η ατομικότητα, η ατομική πράξη και επιλογή. Όταν μπορεί ν’ αναχθεί η προσωπική ηθική απόφαση σε κριτήρια που την υπερβαίνουν. Όταν υπάρχει προσωπική συνειδητοποίηση του ηθικοπολιτικού σκοπού ως κριτηρίου και γνώμονα των ηθικών ζητημάτων. Όταν δεν θυσιάζεται η δυσκολία της συγκεκριμένης απόφασης στην ευκολία της γενικής περιγραφής” (Άνγκες Χέλερ, Γκ. Λούκατς).
”Ο Μαρξ στην “Τρίτη θέση πάνω στον Φόυερμπαχ” ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος διαμορφώνεται ως ηθικό πρόσωπο μέσα από αντιφατικές καταστάσεις. Θεωρούσε την ανθρώπινη προσωπικότητα ως αυταξία και την πλήρη απελευθέρωσή της ως την “κατηγορική προσταγή” της ηθικής του θεωρίας. Πρόκειται για μια ατομικότητα κοινωνικά προσδιορισμένη η οποία αναπτύσσεται διαλεκτικά εντός ενός δυναμικά αναπτυσσόμενου κοινωνικού περιβάλλοντος”.
Δυο επιστολές του Πλουμπίδη (*)
Παραθέτουμε δυο επιστολές του κρατούμενου στις φυλακές Νίκου Πλουμπίδη προς τον Δημοσθένη Παπαχρίστου. Η πρώτη γράφτηκε τα Χριστούγεννα του ’52 και έφτασε στα χέρια του παραλήπτη τον Μάρτιο του ’53.
«Αγαπητέ μου μικρέ, σήμερα είναι Χριστούγεννα, βρίσκομαι ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο […] Αυτό που επείγει δεν είναι η ανασκευή της κατηγορίας, αυτό θα το κάνει το κόμμα αργότερα, αλλά η διαφύλαξη της ενότητας του κόμματος και η εμπιστοσύνη στην ηγεσία του κόμματος. Η ανακοίνωση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ δεν οφείλεται σε προσωπικούς λόγους, αλλά στη φροντίδα της Κεντρικής Επιτροπής να προφυλάξει το κόμμα από έναν υποτιθέμενο σοβαρό εχθρό. Η ανακοίνωση είναι έκφραση των υπαρχόντων ερωτηματικών που γεννήθηκαν στην Κεντρική Επιτροπή από ενδείξεις και από γνώμες μου πάνω σε σοβαρά προβλήματα. Η ανακοίνωση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ οσοδήποτε οδυνηρή είναι για μένα και έτσι όπως είναι, πάλι είναι ΣΕΒΑΣΤΗ. Εκείνοι που με αγαπούν και με σέβονται οφείλουν να πειθαρχήσουν στο κόμμα, να διαφυλάξουν την ενότητα του κόμματος και να έχουν εμπιστοσύνη στην ηγεσία. Και να είναι βέβαιοι ότι το κόμμα θα τα ελέγξει τα πράγματα, θα αναγνωρίσει τα λάθη του και θα αποκαταστήσει την αλήθεια, ανεξάρτητα αν εγώ στο μεταξύ θα έχω πεθάνει κάτω από το στίγμα του προδότη. Εκείνοι που λένε ότι πρέπει να υπερασπίσω την τιμή μου και να μιλήσω είτε το θέλουν είτε δεν το θέλουν, κάνουν αντικομματική δουλειά. Παίζουν το παιχνίδι της Ασφάλειας που έθετε στη διάθεσή μου όλα τα μέσα αν ήθελα να μιλήσω. Τιμή μου εγώ έχω πάνω απ’ όλα την τιμή του κόμματος. Εγώ εκείνα που δίδασκα τα εφάρμοζα πρώτος εγώ. Ήμουν πιστός στο κόμμα τότε που με περιέβαλε με τη στοργή του και με ανέβαζε στα ανώτατα αξιώματά του, είμαι πιστός τώρα που καλά ή κακά, δίκαια ή άδικα με κατηγορεί και με στιγματίζει. Θα παραμείνω για πάντα πιστός και θα πεθάνω κομμουνιστής. Μην παρασύρεστε από το συναίσθημα, μη γίνετε πιόνια στα χέρια του εχθρού. Η προσωποποίηση του κόμματος είναι η ηγεσία του. Καθένας που στρέφεται ενάντια της ηγεσίας, στρέφεται ενάντια στο κόμμα και κάνει τη δουλειά της Ασφάλειας. Όποιος μιλάει ενάντια στην ηγεσία του κόμματος ή είναι χαφιές ή άρχισε να γλιστράει και θα γίνει χαφιές στα σίγουρα. Μέσα από τα σίδερα της φυλακής και από το κρεβάτι του θανάτου εκφράζω την απόλυτη εκτίμησή μου και την απεριόριστη εμπιστοσύνη μου … Κρατιέμαι με τα δόντια στη ζωή για να δώσω ακόμα δυο μάχες, τη μάχη της δίκης και τη μάχη του εκτελεστικού αποσπάσματος. Τελειώνω και σας φιλώ όλους. Θα προφτάσω; Θα με αφήσουν;»
Η δεύτερη επιστολή γράφτηκε τον Γενάρη του ’54, μετά την καταδίκη του σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο Αθηνών. Γράφει ανάμεσα σε άλλα:
«Το εννιάμηνο από Νοέμβρη ’52 μέχρι Ιούνη ’53 ήταν το πιο φρικτό διάστημα της ζωής μου. Η σύλληψή μου δεν μου κόστισε, την περίμενα, ήταν αναπόφευκτη, αφού δεν είχα λεφτά ούτε οργάνωση για να στηριχθώ. Όταν στην Ασφάλεια διάβαζα την ανακοίνωση του ΚΚΕ ο Ρακιντζής [διοικητής της Ασφάλειας] και οι άλλοι πρόσεχαν τις ψυχικές εκδηλώσεις μου και ρωτούσαν εσύ τι λες, τι απαντάς; Για μια στιγμή είπα μου κάνει κατάπληξη. Αμέσως όμως συνέχισα, για να το λένε, κάτι θα έχουν…
…Έβλεπα ότι ο θάνατος ερχόταν και τότε ένιωσα μεγάλο παράπονο, μεγάλη πίκρα. Όχι γιατί θα πέθαινα, αλλά γιατί θα πέθαινα ατιμασμένος ΑΔΙΚΑ, γιατί θα πέθαινα αναπολόγητος. Σε αυτή τη στιγμή η ψυχή μου του αγωνιστή του κομμουνιστή ορθώθηκε, φώναξε ΟΧΙ δεν θα πεθάνω πριν δώσω τη μάχη του στρατοδικείου, πριν να υπερασπίσω το κόμμα μου, πριν απολογηθώ. Τσιμπιόμουνα για να δω αν υπάρχει ζωή ακόμα και για να ερεθίσω το παλιόκορμο να αντιδράσει. Πάλεψα σκληρά, απάνθρωπα. Σιγά σιγά δυνάμωνα και το μυαλό και το κορμί και ετοιμαζόμουν για τη μάχη. Οι μέρες και οι πιο πολλές νύχτες ήταν τρομερές. Η κατάσταση ήταν δραματική και καταθλιπτική. Ξέρεις τι θα πει να τα έχεις δώσει όλα στο κόμμα σου; Ανέλυα όλες μου τις πράξεις, λάθη βρήκα, μα ψεγάδι κομματικό κανένα. Το Πολιτικό Γραφείο ασφαλώς είχε ενδείξεις εναντίον μου, είχα παραβιάσει ρητές εντολές του που εξεταζόμενες γενικά και αόριστα είναι ενδείξεις όχι μόνο υπόπτου, αλλά ενδείξεις χαφιέ ή τουλάχιστον χαλασμένου. Ήμουν και είμαι αποφασισμένος να πεθάνει ο Πλουμπίδης ατιμασμένος αλλά θα πεθάνει σαν ανώτατο στέλεχος του κόμματος κρατώντας στον τάφο ψηλά τη σημαία του ΚΚΕ.
Περίμενα με αγωνία και με χαρά τη δίκη. Από τη δίκη πήρα διπλή ικανοποίηση. Πρώτον, είδα για πρώτη φορά ίσως και για τελευταία το αγαπημένο μου παιδί. Το γνώρισα αμέσως, ήταν όπως το έβλεπα με το μυαλό μου. Σωστό παλικάρι. Θέλησα να το φιλήσω, να το χαϊδέψω, μα τα μάτια των δημοσιογράφων και του κόσμου και οι μηχανές των φωτορεπόρτερ πρόσεχαν για να σχολιάσουν και να απαθανατίσουν κάθε ψυχική εκδήλωση του αρχικομμουνιστή αρχικακούργου. Έπνιξα τη θύελλα που φούσκωνε μέσα μου, άναψα τσιγάρο για να κρύψω το βούρκωμα των ματιών μου, συγκρατήθηκα, έμεινα ψύχραιμος, γελαστός. Δεν φίλησα το γιο μου ούτε και τον χάιδεψα. Φοβήθηκα μήπως δεν μπορέσω να συγκρατηθώ. Τον χτύπησα λίγο στην πλάτη και τον έδιωξα γρήγορα. Εκείνη την ημέρα έχασα το κέφι μου ακόμα και τη διαύγεια του μυαλού μου τόσο που δεν καταλάβαινα τους μάρτυρες και δεν έκανα σχεδόν ερωτήσεις. Στο μυαλό κυριαρχούσε η εικόνα του παιδιού μου που δεν θα το ξανάβλεπα, που δεν θα το χάιδευα ποτέ».
Αντί επιλόγου…
Πίσω από τις γραμμές της κομματικότητας, της πίστης στα ιδανικά του, της τραγικότητας, κρύβεται, κατά τη γνώμη μας, ένα πρότυπο ανθρώπου που αποτελεί υπόδειγμα ενσάρκωσης ενός μείγματος και των τριών ηθικο-πολιτικών φιλοσοφικών προσεγγίσεων. Κρύβεται ο Πλούμπιδης της αριστοτελικής ηθικής, ο Πλουμπίδης της “κατηγορικής προσταγής” του Καντ (“Όρισε εσύ ο ίδιος τον εαυτό σου”), κρύβεται ο κομμουνιστής της μαρξιστικής θεώρησης που οικοδομεί βήμα το βήμα το ηθικό του πλεονέκτημα έναντι των διωκτών του (εντός και εκτός κόμματος) επειδή ακριβώς είναι κοινωνικά προσδιορισμένος. Επειδή κατανοεί τον κομμουνισμό ως πραγματική κίνηση που στοχεύει στην κατάργηση μιας παγιωμένης κατάστασης πραγμάτων. Και αυτό αφορά και στο ίδιο το πολιτικό υποκείμενο το οποίο υπηρετεί με πείσμα μέχρι τέλους. Θεωρεί ότι η διαφύλαξη της ενότητας του ΚΚΕ είναι η ουσία, η αναγκαία και ικανή συνθήκη, τόσο για την αναγνώριση λαθών από την ηγεσία, όσο, κυρίως, για να μη δώσει την ευκαιρία στον ταξικό αντίπαλο να πετύχει μια πολιτική και ιδεολογική νίκη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, κατά κάποιον τρόπο, ο Πλουμπίδης ενσαρκώνει στον υπέρτατο βαθμό την τραγικότητα των συνεπειών του εμφυλίου πολέμου. Ότι ως Σίσυφος της εποχής του, αποφάσισε να κουβαλήσει στις πλάτες του το φορτίο της περιφρούρησης των ιδεών, της συνεπείας, της αξιοπρέπειας, στον αγώνα να φτάσει ως την κορυφή, ξέροντας από πριν ότι το τίμημα της σισύφειας προσπάθειάς του ήταν ο βιολογικός του θάνατος.
Ο Πλουμπίδης, μια δωρική μορφή που θαρρείς πως ξεπηδάει από αρχαία τραγωδία – θα μπορούσε η στάση του να αποτελέσει αντικείμενο εμπεριστατωμένης φιλοσοφικής ανάλυσης – στέκεται πολιτικά και ηθικά απέναντι στο θάνατό του…
Ο Δημήτρης Πλουμπίδης, ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής και γιος του Νίκου Πλουμπίδη σημειώνει εύστοχα:
“ … μετά τη σύλληψή του κι αφού πέρασε κάποιες στιγμές οργής και απόγνωσης, αποφάσισε να κάνει πολιτική με ό,τι διέθετε, δηλαδή με την ίδια του τη ζωή […] Το κεντρικό σύνθημα της υπεράσπισής του “τιμή μου είναι η τιμή του κόμματος” είναι η ακριβής έκφραση αυτής της πολιτικής γραμμής, καθώς διαβάζεται και αντίστροφα, δηλαδή “η ατίμωσή μου είναι και ατίμωση του κόμματος”, άρα το κόμμα αποκαθιστώντας τον Ν. Πλουμπίδη αποκαθιστά και τον εαυτό του…”.
(*) Οι επιστολές περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Δ. Παπαχρίστου «ΝΙΚΟΣ ΠΛΟΥΜΠΙΔΗΣ, ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ – Γράμματα από τη φυλακή 1953- 1954», Εκδόσεις ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ, 1998.
