Ο σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής της Camera Zizanio γράφει στο Docville για το χρονικό της αναζήτησης των Ελλήνων που εργάστηκαν τα χρόνια του βωβού σινεμά στη Μέκκα του κινηματογράφου με αφορμή την έκδοση του βιβλίου «Οι Έλληνες στο Χόλιγουντ την εποχή του βωβού κινηματογράφου».
Η περιπέτεια της αναζήτησης των Ελλήνων µεταναστών στην Αµερική που έµπλεξαν στα γρανάζια του κινηµατογράφου στα πρώιµα χρόνια του ξεκίνησε πολλά χρόνια πριν, όταν διάβασα το βιβλίο «Ένα εκατοµµύριο και µια νύχτες» του Τέρι Ράµσεϊ. Ένα κλασικό βιβλίο για την ιστορία του κινηµατογράφου που κυκλοφόρησε το 1926.
Εκεί, µε έκπληξη είδα να αναφέρει πως οι Έλληνες στις Ηνωµένες Πολιτείες αποτελούσαν τη µεγαλύτερη «αµιγή φυλετική οµάδα µεταξύ των ανθρώπων του θεάµατος». Και αυτό το στήριζε σε µια έρευνα που είχε γίνει το 1920 και διαπίστωνε ότι από τις 14.000 αίθουσες κινηµατογράφου οι 1.400 ανήκαν σε Έλληνες. Πολύ εντυπωσιακό στοιχείο που ανέτρεπε τον µύθο για τους λούστρους και τους λαντζέρηδες.
Αµερικανικό όνειρο και σκοτεινός εφιάλτης
Έτσι µπήκε το µικρόβιο της ανακάλυψης αυτών των τολµηρών πρωτοπόρων της νέας τέχνης που δυστυχώς αγνοούσαµε. Ακολούθησε µια έρευνα – όχι ιδιαίτερα συστηµατική και µε µεγάλες δυσκολίες, καθώς σχετική βιβλιογραφία δεν υπήρχε και η έρευνα σε πρωτογενείς πηγές ήταν πολύ δύσκολη λόγω απόστασης.
Το πρώτο διαµάντι αυτής της έρευνας ήταν η αποκάλυψη του Αλέξανδρου Πανταζή, ενός παιδιού από την Άνδρο που σε ηλικία εννέα χρόνων, εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα, µπάρκαρε και ύστερα από πολλές περιπέτειες έφτασε στις Ηνωµένες Πολιτείες και κατέληξε να γίνει ένας από τους µεγιστάνες του θεάµατος. Κατάφερε να έχει υπό έλεγχο και προγραµµατισµό πάνω από 100 αίθουσες.
Η περιπέτεια του Αλέξανδρου Πανταζή µε το πρόωρο τραγικό τέλος περιλήφθηκε στο βιβλίο µου «Ο µετανάστης κινηµατογράφος» που κυκλοφόρησε το 2003 από το Νεανικό Πλάνο. Το 1929 ο Πανταζής βρέθηκε κατηγορούµενος από τη 17χρονη χορεύτρια Γιούνις Πρινγκλ ότι την έσπρωξε σε ένα ντουλάπι, της έσκισε τα ρούχα και τη βίασε. Ο Πανταζής συνελήφθη. Αυτή ήταν η αρχή µιας πολύ µεγάλης περιπέτειας. Στην πρώτη γραµµή της επίθεσης εναντίον του βρέθηκε ο Τύπος και ιδιαίτερα η µεγάλης κυκλοφορίας εφηµερίδα «Los Angeles Examiner», ιδιοκτησίας του διαβόητου µεγιστάνα του Τύπου Ουίλιαµ Ράντολφ Χιρστ, µε αλλεπάλληλα πρωτοσέλιδα δηµοσιεύµατα. Πρωτοδίκως καταδικάστηκε σε 50 χρόνια κάθειρξη. Ο εγκλεισµός του στη φυλακή του Σαν Κουέντιν κράτησε έως τον Ιούνιο του 1930, όταν λόγω αλλεπάλληλων καρδιακών κρίσεων και νοσηλείας σε νοσοκοµεία αποφυλακίστηκε µε εγγύηση. Στις 3 Νοεµβρίου 1931 ξεκίνησε η δίκη στο εφετείο στην οποία αποδείχτηκε η αθωότητά του. Η περιπέτεια αυτή τον πλήγωσε ηθικά, επιβάρυνε την υγεία του και τον κατέστρεψε οικονοµικά.
Σ’ εµένα πλέον έµενε να ανακαλύψω τους Έλληνες των υπόλοιπων 1.300 αιθουσών. Μια αναζήτηση που βρήκε στόχο ήταν όταν ο Πανταζής «συνάντησε» τον Θανάση Λυµπέρη. Για την ακρίβεια αυτή η «συνάντηση» έγινε όταν ο Φώντας Λάδης, που είχε στα χέρια του το αρχείο του Θ. Λυµπέρη, µου ζήτησε να συµπεριλάβει την ιστορία του Αλέξ. Πανταζή στο υπό έκδοση βιβλίο του. Το κεφάλαιο «Πανταζής» συµπληρώθηκε µε τα νέα στοιχεία που στο µεταξύ είχα συγκεντρώσει, αλλά και µε ένα νέο υποκεφάλαιο καθώς διαπίστωσα πως στις ΗΠΑ υπήρχε ένα διαρκώς αυξανόµενο ενδιαφέρον για τις µοναδικές αίθουσες που είχε χτίσει το αµόρφωτο παιδί από την Ανδρο και αποτελούσαν πλέον πολύτιµο στοιχείο της πολιτιστικής κληρονοµιάς της Αµερικής.
Αλλά ο Λυµπέρης και ο Πανταζής αποτελούσαν τις δύο άκρες αυτής της µυθικής περιπέτειας. Σε αντίθεση µε τον Πανταζή, που σκαρφάλωσε µε θράσος στην κορυφή, ο Λυµπέρης ήταν ο φτωχοδιάβολος που ποτέ δεν επιδίωξε να κάνει καριέρα. Πήγαινε να παίξει στο Χόλιγουντ γιατί απλώς εκεί το µεροκάµατο ήταν µεγαλύτερο.
Η µοναδική περίπτωση του Θανάση Λυµπέρη
Έτσι ξεκίνησε µια νέα, ταχύρρυθµη αυτήν τη φορά, προσπάθεια να βρεθούν όλοι οι Έλληνες που µπλέχτηκαν στα γρανάζια του κινηµατογράφου τα πρώιµα χρόνια. Όχι µόνο οι αιθουσάρχες αλλά και οι ηθοποιοί, οι παραγωγοί, οι τεχνικοί. Το ευτύχηµα είναι ότι πλέον όλα τα κινηµατογραφικά έντυπα της Αµερικής –και δεν είναι λίγα– έχουν ψηφιοποιηθεί και είναι διαθέσιµα διαδικτυακά. Αλλά αυτό από µόνο του δεν αρκούσε. Πολλές φορές χρειάστηκε ένα είδος αστυνοµικής έρευνας για να ανακαλύψουµε, για παράδειγµα, ποιος «Τέλεγκαν» είναι Έλληνας καθώς υπήρχαν τρεις που διεκδικούσαν αυτή την καταγωγή. Ο Λου, ο Μάικ ή ο Πολ;
Η µεγάλη συνέντευξη που είχε εξασφαλίσει ο Φώντας Λάδης από τον Θανάση Λυµπέρη στάθηκε πολύτιµος βοηθός. Γιατί αλλιώς πώς να βρεις ότι πίσω από το ψευδώνυµο Λου Ντουέλο κρύβεται ο Ηλίας Παυλόπουλος από τον Πύργο Ηλείας και ο Ουίλιαµ Νικλ δεν είναι άλλος από τον Βασίλη Νικολόπουλο από το Αίγιο; Η πιο µεγάλη όµως συνεισφορά του Θανάση Λυµπέρη ήταν η αναφορά του, έστω και ασαφής, σε έναν «Μήτσουρα». Με αφορµή αυτό καταφέραµε να εντοπίσουµε τον ∆ηµήτριο Ιωάννου Μήτσουρα, τον πρώτο Ελληνα επαγγελµατία ηθοποιό του Χόλιγουντ µε παρουσία σε πάνω από 30 ταινίες.
Έναν ηθοποιό που ο ερχοµός του οµιλούντος κινηµατογράφου τον έβγαλε έξω από το σύστηµα του Χόλιγουντ λόγω γλώσσας. Συνέχισε παίζοντας στους ελληνικούς θιάσους.
Παρά τη βοήθεια του Λυµπέρη, αλλά και άλλων πηγών, δεν λύθηκαν όλα τα µυστήρια. Για παράδειγµα δεν µάθαµε ποτέ το ελληνικό όνοµα της όµορφης Ρίτα Καρίτα. Μια κοπέλα που ξεκίνησε ως πράκτορας της αστυνοµίας, συνέχισε ως χορεύτρια στο Μπρόντγουεϊ, έλαµψε σαν διάττοντας αστέρας στο Χόλιγουντ και στη συνέχεια εξαφανίστηκε για πάντα.
Για άλλους δεν υπήρξε δυσκολία γιατί η µεγάλη τους επιτυχία δεν άφηνε τίποτε κρυφό. Όπως η περίπτωση του Ιωάννη Πίκουλα που µε το όνοµα Τζακ Πιρς (Jack Pierce) αναδείχθηκε ως κορυφαίος στον χώρο του κινηµατογραφικού µακιγιάζ. Η µανία των Ελλήνων –εξαιτίας των διακρίσεων– να αµερικανοποιούν τα ονόµατά τους δυσκόλεψε πολύ το έργο της ανεύρεσης των Ελλήνων αιθουσαρχών. Τελικά εντοπίστηκε σχεδόν το σύνολό τους: πάνω από 150. Στο βιβλίο «Οι Ελληνες στο Χόλιγουντ» παρουσιάζονται µόνο οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις, γιατί και µόνο η παράθεση των ονοµάτων τους θα απαιτούσε τουλάχιστον 100 ακόµη σελίδες.
Στις σηµαντικές επιτυχίες αυτής της έρευνας εντάσσεται η αποκάλυψη του Αντώνη Ξυδιά, του παιδιού που ξεκίνησε από λούστρος στους δρόµους της Νέας Υόρκης για να γίνει ο µοναδικός Ελληνας παραγωγός την εποχή του βωβού. Από το 1920 έως το 1931 παρήγαγε πάνω από 100 ταινίες. Ειδικεύτηκε στις ταινίες γουέστερν χαµηλού προϋπολογισµού και ανέδειξε πολλούς νέους καλλιτέχνες.
Κάπως έτσι η έρευνα για το βιβλίο ολοκληρώθηκε αλλά δεν τέλειωσε. Από τη στιγµή που είχαµε τα ονόµατα των ηθοποιών και τις ταινίες που έπαιξαν θελήσαµε να τους δούµε «εν δράσει». Εργο ακόµη πιο δύσκολο καθώς το 80-85% των ταινιών του βωβού κινηµατογράφου έχει χαθεί για πάντα. Με τα αποσπάσµατα που δύσκολα συγκέντρωσα έφτιαξα την πρώτη µορφή µιας ταινίας, που εν καιρώ ελπίζουµε να ολοκληρωθεί.
Απόσπασμα από τον πρόλογο στο βιβλίο του Φώντα Λάδη
Αυτή η ιστορία με τους Έλληνες του Χόλιγουντ στην πρώτη, «βουβή» –και τόσο ταραχώδη– περίοδο της αμερικανικής κινηματογραφίας μοιάζει στ’ αλήθεια με παραμύθι. Όχι μόνο εξαιτίας των άγνωστων στοιχείων που περιέχει για τη ζωή και τη δράση δεκάδων συμπατριωτών μας στη δεκαετία του 1910 και του 1920 στον χώρο του αμερικανικού κινηματογράφου, αλλά και για τον τρόπο που αυτά τα στοιχεία συλλέχθηκαν.
Όλα ξεκίνησαν με τον εντοπισμό ενός από τους πρωταγωνιστές αυτής της γλαφυρής και τόσο σημαντικής ιστορίας. Ακολούθησε αμέσως μετά ένα πολυσέλιδο ρεπορτάζ, τον Αύγουστο του 1985, στο περιοδικό «Ο Ταχυδρόμος» με το υλικό που εκείνος μας διέθεσε. […] Τέλος, ο πρώτος κύκλος έκλεισε με ένα τρίμηνο ταξίδι του υπογράφοντος το 2015 στις ΗΠΑ σε μια προσπάθεια πιστοποίησης και επαλήθευσης του πρωτογενούς υλικού με επιτόπια έρευνα στις πηγές. Τι έρευνα όμως να κάνεις έναν αιώνα μετά όταν πρόκειται για ταινίες μικρού και κυρίως μεσαίου μήκους, από τις τόσες που γυριζόντουσαν εκείνη την εποχή και από τις οποίες πολύ λίγες έχουν διασωθεί; […] Μόνο για ελάχιστους από αυτούς τους Ελληνες σκαπανείς μπορούσε κανείς να βρει στοιχεία στη σχετική βιβλιογραφία και φιλμογραφία. Αδιάψευστος μάρτυρας της ύπαρξής τους ωστόσο ήταν οι μεγάλες, μαυρόασπρες φωτογραφίες που με επιμέλεια είχε φυλάξει επί έξι και παραπάνω δεκαετίες σε ένα πολυκαιρισμένο, ογκώδες άλμπουμ, ο άνθρωπος εκείνος ακριβώς που ως τα μέσα της δεκαετίας του ’80 έκρυβε το μεγάλο αυτό μυστικό. Το όνομά του; Θανάσης Λυμπέρης, από το Βασιλίτσι Μεσσηνίας…
INF0
Το βιβλίο «Οι Έλληνες στο Χόλιγουντ την εποχή του βωβού κινηματογράφου» των Φώντα Λάδη και Νίκου Θεοδοσίου κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μνήμες