Το παράδειγμα του Karl Marx Hof της «κόκκινης Βιέννης» – το αντιπαράδειγμα των προσφυγικών κατοικιών στη Νίκαια και τη λεωφόρο Αλεξάνδρας.
Ο µεσοπόλεµος είναι µια εποχή περίεργη. Γέννησε τον φασισµό αλλά έβαλε ταυτόχρονα απέναντί του µερικές από τις ωραιότερες ιδέες της σύγχρονης εποχής. Ανάµεσα σε αυτές ήταν το κοινωνικό κράτος και το καθολικό δικαίωµα στην κατοικία. Η ανάδυση του σοβιετικού προτύπου µετά το 1917 άλλαξε τη µορφή του κόσµου, φέρνοντας τον σοσιαλισµό και την κοινωνική δικαιοσύνη στο πεδίο των καθηµερινών διεκδικήσεων. Μέσα σε ένα τοπίο επαναστατικό και ονειροπόλο άρχισε να χτίζεται µια νέα πραγµατικότητα. Κατασκευάστηκαν ολόκληρες πόλεις για να στεγάσουν εργατικούς πληθυσµούς, µε καλές συνθήκες υγιεινής, πάρκα, σχολεία, πολιτιστικά κέντρα, νοσοκοµεία δίπλα στην καλπάζουσα βιοµηχανία.
Μεσοπολεµική σοσιαλιστική πρωτοπορία και πρόνοια
Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣ∆ αποκαλύφθηκε η κοσµογονία που είχε υπάρξει τα χρόνια του ’20, τα τολµηρά σχέδια και οι επαναστατικές ιδέες εφαρµοσµένες σε κλίµακες πρωτόγνωρες. Η βιοµηχανική πόλη του Μαγκνιτογκόρσκ πίσω από τα Ουράλια είναι µια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτών των δηµιουργηµάτων της µεσοπολεµικής αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας. Σχεδιάστηκε το 1929-32 από τον Ρώσο Νικολάι Μιλούτιν, τον Γερµανό Ερνστ Μέι και µια πολυεθνική στρατιά µηχανικών. Στον καπιταλιστικό κόσµο, στο Ντεσάου της Γερµανίας, ακριβώς τα ίδια χρόνια µια σχολή αρχιτεκτονικής άλλαζε τα πάντα στον έως τότε σχεδιασµό. Είναι η σχολή του Μπαουχάους, παιδί του Βάλτερ Γκρόπιους, που ιδρύθηκε το 1919. Αυτή έσβησε τον νεοκλασικισµό και την αυτοκρατορική µνηµειακότητα του 19ου αιώνα, λανσάροντας µια δηµοκρατική, ορθολογική και λειτουργική αντίληψη για τον κτιστό χώρο, τις κατοικίες και την πολεοδοµία. Μπορεί οι σοσιαλιστές να είχαν ηττηθεί πριν από λίγο καιρό στη Γερµανία αλλά οι ιδέες τους είχαν βρει έδαφος. Στη γειτονική Αυστρία µεταξύ του 1918 και του 1934 οι οµοϊδεάτες τους κυριάρχησαν στον δήµο της Βιέννης. Ενα εκτεταµένο πρόγραµµα οικοδόµησης συγκροτηµάτων κοινωνικών κατοικιών και υποδοµών κοινωνικής πρόνοιας, εκπαίδευσης και υγείας µπήκε σε εφαρµογή και στέγασε 200.000 ανθρώπους, το ένα δέκατο του πληθυσµού της αυστριακής πρωτεύουσας. Πρόκειται για την «κόκκινη Βιέννη».
Το κορυφαίο και οµορφότερο αποτέλεσµα αυτής της ιστορίας είναι το συγκρότηµα Karl Marx Hof στη βόρεια βιοµηχανική ζώνη της πόλης, ένα σύµπλεγµα βαθµιδωτών πολυκατοικιών µήκους ενός χιλιοµέτρου µε µεγάλα εσωτερικά αίθρια, παιδικούς σταθµούς, σχολεία και κοινόχρηστες υποδοµές όπως πλυντήρια, κατάφυτα πάρκα, αψιδωτές πύλες εισόδου για πεζούς και οχήµατα. ∆ιαθέτει 1.400 διαµερίσµατα για 5.000 κατοίκους. Σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Καρλ Εν και ολοκληρώθηκε το 1930. Το 1934 στην κατάληψη της Βιέννης από τους Αυστριακούς ναζί οι κάτοικοι έδωσαν µάχη απέναντι στα παραστρατιωτικά τάγµατα τα οποία βοµβάρδισαν τα κτίρια. Με τη νίκη των ναζί η εργατική συνοικία άλλαξε όνοµα. Τα κατεστραµµένα κτίρια επισκευάστηκαν µετά τον πόλεµο και τους ξαναδόθηκε το όνοµα του συγγραφέα του «Κοµµουνιστικού µανιφέστου» και του «Κεφαλαίου». Από το 1989-92, µετά την πλήρη αποκατάστασή του, το Karl Marx Hof στέκει ακέραιο στην αυθεντική του µορφή, εξυπηρετώντας τις ίδιες ανάγκες κοινωνικής κατοικίας για τις οποίες σχεδιάστηκε.
Στη Γερµανία ο Χίτλερ έκλεισε τη σχολή του Μπαουχάους, καθηγητές εξορίστηκαν, αλλά ο µοντερνισµός στην αρχιτεκτονική τελικά κυριάρχησε στα πάντα και παντού. Πριν από τον πόλεµο οι πρωταγωνιστές εκείνου του ρεύµατος ήρθαν το 1933 στο Πολυτεχνείο της Αθήνας σε ένα µεγάλο συνέδριο που άφησε ιστορία, το 4ο CIAM (∆ιεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής). Ηταν να οργανωθεί στη Μόσχα, αλλά οι σταλινικές διώξεις που ήδη είχαν αρχίσει τους οδήγησαν στην Ελλάδα. Ο πιο διάσηµος από τους συµµετέχοντες, ο Γάλλος Λε Κορµπιζιέ, συνέταξε το τελικό µανιφέστο που αποτέλεσε πυξίδα όσων επρόκειτο να ακολουθήσουν, τη «Χάρτα των Αθηνών».
Αποκαταστάσεις… µια εκκρεµότητα 30 χρόνων
Εδώ στην Ελλάδα τα πράγµατα ήταν δύσκολα. Η βιοµηχανική ανάπτυξη πήγαινε µαζί µε την ανθρωπιστική προσφυγική κρίση. Οι πρώτοι φυγάδες των βαλκανικών και µικρασιατικών εθνοκαθάρσεων είχαν αρχίσει να έρχονται µιάµιση δεκαετία νωρίτερα από την καταστροφή της Σµύρνης. Σε έναν µικρό κάµπο στον Παγασητικό το 1907 χτίστηκε ο πρώτος προσφυγικός οικισµός, της Νέας Αγχιάλου, για να στεγαστούν πρόσφυγες διωγµένοι από τη Βουλγαρία. Η τυπολογία ήταν απλή. Παλαιού τύπου ισόγειες κατοικίες µε στέγη, σε ένα όχι παραδοσιακό ορθοκανονικό πολεοδοµικό σύστηµα άνετων δρόµων και πλατειών.
Η συνέχεια έχει γραφτεί πολλές φορές. Από τον Αύγουστο του 1922 η χώρα κατέρρευσε κάτω από το βάρος της µάζας των προσφύγων. Κρατικοί και διεθνείς οργανισµοί επιχειρούσαν να στεγάσουν τον άστεγο και πεινασµένο πληθυσµό, που σε πολλές πόλεις ήταν ίσος ή και µεγαλύτερος σε µέγεθος από τους γηγενείς. Οι πρώτοι οργανωµένοι προσφυγικοί οικισµοί άρχισαν να στήνονται τo 1926 µε έναν τύπο οικίσκου εύκολης αυτοκατασκευής που σχεδιάστηκε από δύο προικισµένους µηχανικούς του Μπαουχάους, τον Γερµανοεβραίο Αντολφ Ζόµερφελντ και τον Ούγγρο –επίσης εβραϊκής καταγωγής– Φρεντ Φορµπάτ, ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα για να επιβλέψει τις κατασκευές. Ο τελευταίος στη συνέχεια έφυγε για τη Ρωσία και το Μαγκνιτογκόρσκ, συµµετέχοντας στη διεθνή καµπάνια για την εκεί οικοδόµηση.
Τα οµοιόµορφα στρατόπεδα µε τους προκατασκευασµένους ξύλινους οικίσκους γέµισαν τις παρυφές του Πειραιά, της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, του Βόλου. Πενήντα χιλιάδες τέτοια σπιτάκια κατασκευάστηκαν και έµειναν στην ιστορία ως «Γερµανικά». Ελάχιστα διατηρούνται σήµερα στη Νίκαια και τη Νέα Ιωνία του Βόλου. Το έργο των οικισµών διηύθυνε µια οµάδα υπό τον Αµερικανό οικονοµολόγο Χένρι Μόργκενταου και αρκετούς νέους Ελληνες µηχανικούς. Μετά τα «Γερµανικά» σχεδιάστηκαν νέοι στέρεοι τύποι συλλογικών κατοικιών σε οργανωµένες διατάξεις. Στη Νέα και την Παλιά Κοκκινιά, στον Ρέντη, στην Καισαριανή, τη Νέα Φιλαδέλφεια, στο Τουρκολίµανο και αλλού διασώζονται –άλλα σε καλή και άλλα σε ερειπιώδη κατάσταση– εκατοντάδες από τα κτίρια της δεύτερης φάσης. Είναι τα χαρακτηριστικά διώροφα µε τετράδες ή ζεύγη κατοικιών στο ισόγειο και στον όροφο. Με περιµετρικό εξώστη σαν χαγιάτι, ξύλινες στέγες µε κεραµίδια, εσωτερικές αυλές µε κοινόχρηστα πλυντήρια και χώρους υγιεινής.
Τελικά οι ευρωπαϊκές ιδέες της εργατικής κατοίκησης ήρθαν για να εφαρµοστούν στην προσφυγική στέγαση. Προς το τέλος της προπολεµικής περιόδου, από το 1932, η ελληνική οµάδα των τεχνικών άρχισε να χτίζει ένα πρωτόγνωρο για τα τοπικά δεδοµένα είδος κτιρίου για τους πρόσφυγες. Πολυκατοικίες µε πλάκες και µπαλκόνια µπετόν αρµέ, λιτές µοντερνιστικές όψεις, διαµερίσµατα µε εσωτερικό λουτρό και κουζίνα, θέρµανση, µεγάλους ελεύθερους χώρους και κοινά πλυντήρια στα δώµατα.
Ο Κίµων Λάσκαρις, ένας αρχιτέκτονας ταξιδεµένος και πολυπράγµων, εκπαιδευµένος για ένα διάστηµα δίπλα στον Λε Κορµπιζιέ στο Παρίσι, ο ∆ηµήτρης Κυριακός, πολιτικός µηχανικός του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, ο Κώστας Σγούτας, απόφοιτος της École Centrale του Παρισιού, ο Οδυσσεύς Α. Πουσκουλούς, αρχιτέκτονας της Σχολής Καλών Τεχνών της Κωνσταντινούπολης, ο νοµοµηχανικός Γεώργιος Α. Μπερσής είναι µερικά από τα ονόµατα αυτής της ηρωικής γενιάς µηχανικών που γνωρίζουµε. Ετρεξαν το µεγαλύτερο πρόγραµµα κοινωνικής στέγης που έχει υπάρξει ποτέ στην Ελλάδα παρά τις συνθήκες µόνιµης χρεοκοπίας και το ασταθές πολιτικό κλίµα ανάµεσα στους δύο παγκόσµιους πολέµους. Οι Λάσκαρις και Κυριακός δηµιούργησαν το 1933-36 το πιο γνωστό, το συγκρότηµα των πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας, µε οκτώ κτίρια συνολικά 228 διαµερισµάτων. Το πρότυπο επαναλήφθηκε ακριβώς αυτούσιο στη Νέα Καππαδοκία της ∆ραπετσώνας και τη Νέα Κοκκινιά επί της Πέτρου Ράλλη. Παραλλαγές του χτίστηκαν στη Στέγη Πατρίδος στον Λυκαβηττό, στην Καισαριανή, στο ∆ουργούτι, στην Παλαιά Κοκκινιά. Σχεδόν όλες αυτές οι πολυκατοικίες σώζονται, εκτός από το συγκρότηµα της Πέτρου Ράλλη που κατεδαφίστηκε µετά τους σεισµούς του 1981. Τα προσφυγικά κτίρια µοιάζουν –µε παρόµοιες αρχιτεκτονικές αρχές, µορφές και ανάλογους τρόπους κατασκευής– στα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. ∆ικαιολογηµένα, καθώς οι δηµιουργοί τους µε εµπειρίες από τις ίδιες σχολές, τα τεχνικά έργα και τα συνέδρια σχεδίασαν τις κοινές ιδέες τους τόσο στη Βιέννη και στο Μαγκνιτογκόρσκ όσο και στην Αθήνα. Εκεί όµως που η ιστορία εκπλήσσει είναι η κοινή µοίρα του Karl Marx Hof µε τις πολυκατοικίες της Αλεξάνδρας: η µάχη εναντίον των ναζί το 1934 και η µάχη του ΕΛΑΣ εναντίον των Αγγλων και των δωσίλογων το 1944.
Σε αντίθεση µε το βιεννέζικο Karl Marx Hof όπου οι τρύπες από τις οβίδες επισκευάστηκαν, η εδώ απόφαση αποκατάστασης των πολυκατοικιών της Αλεξάνδρας του Κεντρικού Συµβουλίου Μνηµείων προβλέπει να διατηρηθούν τα ίχνη από τις σφαίρες του αθηναϊκού ∆εκέµβρη. Η προσπάθεια για τη διάσωση των προσφυγικών πολυκατοικιών της Αλεξάνδρας και όχι µόνο είναι εκτός των άλλων συµβολική. Καθώς σηµατοδοτούν αυτή την κρίσιµη στιγµή που ταυτίζονται ιδέες και λαοί µέσα σε συνθήκες βαθύτατης κρίσης. Πολύ περισσότερο γιατί αυτές οι ιδέες αναφέρονταν σε έναν κόσµο πιο δίκαιο. Αν ανοίξει ο δρόµος µε την εκκρεµούσα επί τριάντα χρόνια αποκατάσταση των πολυκατοικιών της Αλεξάνδρας, ανοίγει ο δρόµος και για τα υπόλοιπα µνηµεία των φυγάδων της καταστροφής. Η Βιέννη παλεύοντας µε τους εφιάλτες της το κατάφερε. Είναι καιρός να το πετύχει και η Αθήνα.
Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι καθηγητής Πολεοδομίας και Ιστορίας της Πόλης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ
