Ο επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας Νίκος Μαθιουδάκης μιλάει στον Παναγιώτη Φρούντζο για τον ανήφορο των λέξεων στο καζαντζακικό έργο. Και μια επιστολή του Γεωργίου Παπανδρέου (Άνδρος, 14/5/1939) προς τον Νίκο Καζαντζάκη
∆ιάγει τη ζωή του µε τον τρόπο του Οδυσσέα – ενός Οδυσσέα αναποφάσιστου που πότε κοιτά προς την οµηρική και πότε προς την καζαντζακική του καταγωγή αλλά πάντα κυνηγώντας την έρευνα και το ταξίδι. Ο λόγος για τον Νίκο Μαθιουδάκη, επισκέπτη καθηγητή Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισµού στο Πανεπιστήµιο της Γρανάδας, ο οποίος πρόσφατα κυκλοφόρησε τη µελέτη του «Η Οδύσ[σ]εια των λέξεων. Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη», µια τιτάνιων διαστάσεων γλωσσολογική έρευνα στην «Οδύσεια» του µονιά, ακρίτα, δοξαρά, θεοκαταλύτη και χαροµάχου, κλωθονούση και κοσµοπαρωρίτη Κρητικού. Αναζητήσαµε τον κ. Μαθιουδάκη στη Γρανάδα για να συζητήσουµε για το βιβλίο του προτού ανοίξουµε την κουβέντα στον Νίκο Καζαντζάκη.
Θέλει ανδρειά και τόλμη για να ριχτεί κάποιος επιστήμονας στον αγώνα να πραγματευτεί γλωσσολογικά την «Οδύσεια» του Νίκου Καζαντζάκη. Πώς καταλήξατε στην απόφαση αυτή, η οποία βρήκε την πλήρωσή της στην «Οδύσ[σ]εια των λέξεων»;
Σίγουρα θέλει πίστη και δύναμη· και δίπλα στην «ανδρειά» βάλτε υπομονή και δίπλα στην «τόλμη» επιμονή. Εν έτει 2006 ξεκινά η δική μου ιστορία στον καζαντζακικό «ανήφορο» να μελετήσω ενδελεχώς τη γλώσσα του. Συνοδοιπόρισσα στην κακοτράχαλη πορεία μου η καθηγήτρια Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή. Έτσι δειλά δειλά ξεκινώ να ερευνώ τον Καζαντζάκη.
Γιατί τον Καζαντζάκη;
Πρώτον γιατί είμαι Κρητικός και νιώθω ένα είδος συγγένειας μαζί του, δεύτερον γιατί δεν τον διδάχτηκα καθόλου στο πανεπιστήμιο και τρίτον γιατί ως απλός αναγνώστης ένιωθα την περιέργεια να τον μελετήσω σε βάθος.
Και γιατί η «Οδύσεια»;
Γιατί είναι ένα έργο μοναδικό σε γλωσσικό υλικό, που με την πρώτη ματιά ένας γλωσσολόγος, ένας εραστής της γλώσσας, διαπιστώνει τον λεξιλογικό πλούτο του. Στη συνέχεια η περιέργειά μου έγινε ερωτήματα: ποια είναι η γλωσσοπλαστική διάθεση του Κρητικού λογοτέχνη και ποιοι οι διαλεκτικοί σχηματισμοί που χρησιμοποιεί; Κάπως έτσι ξετυλίχτηκε το νήμα πλήθους ερωτημάτων για να μπω στον λαβύρινθο της καζαντζακικής «Οδύσειας».
Γιγάντιο και πρωτότυπο το έργο του Καζαντζάκη, όπως επίσης και το δικό σας: δεν είναι συνηθισμένο να προσεγγίζουν γλωσσολογικά το ποιητικό έργο του μεγάλου Κρητικού. Πώς έχετε διαρθρώσει την πραγματεία σας και για ποιον λόγο καταφύγατε σε «ξένες» επιστήμες, όπως η στατιστική και τα μαθηματικά;
Όταν ξεκίνησα τη διατριβή μου πάνω στη γλώσσα του Καζαντζάκη και ιδίως στο επικό του ποίημα υπήρχαν ελάχιστες γλωσσολογικές μελέτες για την καζαντζακική «Οδύσεια», πράγμα που ήταν για μένα ελκυστικό και συνάμα ριψοκίνδυνο. Έθεσα λοιπόν τους άξονές μου: γλώσσα του έπους, γλώσσα της ποίησης, νεολογισμοί, στρατηγικές κατανόησης. Με άλλα λόγια, πώς αντιμετωπίζουμε μια «άγνωστη» λέξη σε ένα ποίημα και μάλιστα όταν η λέξη είναι ένα ευφάνταστο λογοτεχνικό δημιούργημα; Ποιες όμως και πόσες είναι αυτές οι «άγνωστες» λέξεις; Έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη σύνταξης ενός λημματολογίου αθησαύριστων λέξεων. Και μετά ποιοι/ες μπορούν να κατανοήσουν αυτές τις «δύσκολες» λέξεις – όπως συχνά τις χαρακτηρίζουμε, δικαίως ή αδίκως. Έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη πραγματοποίησης μιας στατιστικής έρευνας για να μετρήσουμε κυρίως τον βαθμό κατανόησης των καζαντζακικών λέξεων, μαθηματικοποιώντας με αυτό τον τρόπο την υποκειμενική αντίληψη ως προς την ανάγνωση και την κατανόηση ενός λογοτεχνικού κειμένου. Στην έρευνα θέτουμε ερωτήματα και προσπαθούμε να δώσουμε απαντήσεις. Όταν μάλιστα εμπλέκεται και η στατιστική τότε τα πράγματα γίνονται κατά κάποιον τρόπο περισσότερο αντικειμενικά αφού πλέον μιλάμε με αριθμούς.
Υπάρχει η ιδανική στρατηγική κατανόησης του κειμένου της «Οδύσειας» από τον μέσο αναγνώστη;
Ιδανική στρατηγική κατανόησης ενός ποιήματος; Είναι σαν
να με ρωτάτε ποια είναι η επιτυχημένη συνταγή συγγραφής ενός ποιήματος… Καθώς
δημιουργία, ανάγνωση και κατανόηση θεωρώ πως είναι συγκοινωνούντα δοχεία.
Συζητώντας όμως για την καζαντζακική «Οδύσεια» και τη στιχουργία της δεν
πρέπει να αμελούμε ορισμένα μικρά εμπόδια, κυρίως την έκταση (33.333 στίχοι)
και το λεξιλόγιο (5.415 ασυνήθιστες λέξεις). Σκεφτείτε μόνο το γεγονός,
κάνοντας μια απλή μαθηματική πράξη, πως δυνητικά περίπου κάθε έξι στίχους
υπάρχει μια άγνωστη-ασυνήθιστη-αθησαύριστη λέξη, που μπορεί να δημιουργήσει
«παραξένισμα» στον αναγνώστη στη μορφή και την ερμηνεία. Θα συμβούλευα λοιπόν έναν εξοικειωμένο μέσο (ή και μη) αναγνώστη προτού καταβυθιστεί στη
σύγχρονη «Οδύσεια» να εφοδιαστεί με θέληση και διάθεση, με αντοχή και χρόνο,
καθώς δεν θα συναντήσει μέσα της Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες ούτε τον
θυμωμένο Ποσειδώνα, αλλά πρέπει να αντιμετωπίσει μια τραχιά γλώσσα, πλούσια με
«παράξενες» λέξεις, εμποτισμένες με τη φιλοσοφική θεώρηση και την ιδεολογική
καζαντζακική κοσμοθεωρία. Μη φοβού την «Οδύσεια» του Καζαντζάκη και λέξεις φέρουσαν…
Καθώς οι περισσότερες λέξεις είναι σύνθετες και πολυσύνθετες, οπότε με μια
προσεκτική ανάγνωση, αποκαλύπτονται απλές λέξεις και οικείες εικόνες που μπορούν
να βοηθήσουν τον καθένα με λίγη δημιουργική διάθεση και φαντασία να ερμηνεύσει
τα λογοτεχνικά κατασκευάσματα.
Θησαυρίσατε 5.415 αθησαύριστες λέξεις που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης στο έπος του. Ποιες είναι οι πηγές της προέλευσής τους;
Σε αριθμό 5.415 αθησαύριστες λέξεις –δυνάμει ποιητικοί νεολογισμοί– εγκιβωτίζονται στο ποιητικό έπος, με κύριο στόχο τη διάσωσή τους και την απόδοσή τους ως παρακαταθήκη στις μελλούμενες γενιές, καθιστώντας με τον τρόπο αυτό το έπος του θησαυρό λεξιλογικού πλούτου. Ο Καζαντζάκης προτρέχει να μας πληροφορεί σε διάφορες επιστολές του πως «κούρσεψε» τις λέξεις του από το στόμα του λαού αποδίδοντας τις ρίζες τους στην ατόφια δημοτική με έντονη λαϊκή διάθεση. Για την πράξη του αυτή τον ονοματίζω «λαϊκό γλωσσολόγο» με αγάπη για τη νεοελληνική γλώσσα και την πατρίδα του. Ο Καζαντζάκης προτρέχει να μας πληροφορεί στη διατύπωση του γλωσσ(ολογ)ικού του «πιστεύω» πως «πέντε ή έξι μονάχα αναγκάστηκ[ε] να φκιάσ[ει]», θεωρώντας πως η χρήση των μηχανισμών της γλώσσας μας για την παραγωγή και τη σύνθεση νέων λέξεων δεν αποτελεί πρωτότυπη δημιουργία. Στην ίδια διατύπωση μας πληροφορεί πως οι λέξεις είναι «παρμένες απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας», προσπαθώντας να δημιουργήσει μια πανελλήνια γλώσσα με πανδιαλεκτική διάθεση. Για τις πράξεις του αυτές τον θεωρώ «λεξιδημιουργό» και «γλωσσοποιό», καθώς δεν είναι (αφού ούτε ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του) γλωσσοπλάστης, με τη στενή σημασία του όρου.
Νιώθω ότι μετά το θησαύρισμα θα συνεχίσετε με την ετυμολογία και την ερμηνεία…
Δεν μπορώ να αντισταθώ στη γοητεία να δώσω τη δική μου ερμηνεία σε λέξεις που ανακάλυψα μέσα στο καζαντζακικό έπος. Οπότε καλώς νιώθετε. Και είμαι σε θέση να σας πω πως ήδη έχω ξεκινήσει μεταδιδακτορική έρευνα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, με επιβλέπουσα την καθηγήτρια Ζωή Γαβριηλίδου, προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα λεξικό ποιητικών νεολογισμών της καζαντζακικής «Οδύσειας» με ετυμολογικά και ερμηνευτικά σχόλια συνοδευόμενα από αντιπροσωπευτικά παραδείγματα. Μύχια επιθυμία –καθώς η έρευνα πραγματοποιείται χωρίς χρηματοδότηση– είναι να δημιουργήσουμε ένα ψηφιακό λεξικό (στα πρότυπα ξένων λογοτεχνών, καθώς δεν υπάρχει κάτι ανάλογο για κάποιον Νεοέλληνα συγγραφέα), εφόσον βρεθεί κάποια χορηγία για να καλύψει το τεχνικό κομμάτι της ιδέας. Πάντως θεωρώ πως ένα τέτοιο εξειδικευμένο λεξικό πρόκειται να συνδράμει αφενός στο να διαφανεί ο λεξιλογικός πλούτος του καζαντζακικού έπους, αφετέρου στην ανάγνωσή του.
«Οδύσ[σ]εια των λέξεων», οδύσσεια των ιδεών, οδύσσεια των νοημάτων. Πού θεωρείτε ότι στέκει α) γλωσσολογικά, β) υφολογικά, γ) τυπολογικά και δ) ιδεολογικά η «Οδύσεια» του Νίκου Καζαντζάκη;
Η καζαντζακική «Οδύσεια», ανεξαρτήτως του αν πείθει ορισμένους ως ποίημα, είναι ένα μεγαλειώδες πόνημα που δεν το χωράει ανθρώπου νους, από την έμπνευση και τη δημιουργία μέχρι τη σύνθεση και την έκδοση. Γλωσσολογικά είναι ένας ασύλητος θησαυρός λέξεων. Υφολογικά είναι ένα ποιητικό παιχνίδισμα λόγου και εικόνας. Τυπολογικά είναι ένα δύσβατο έπος λέξεων και ιδεών. Ιδεολογικά όμως είναι μια οδυσσειακή αναζήτηση της αθανασίας. Δεν είναι τυχαίο πως ο ίδιος ο Κρητικός λογοτέχνης θεωρούσε την «Οδύσειά» του ως το Έργο του –δίνοντάς της χαρακτηριστικά το προσωνύμιο Obra–, προκειμένου να περιγράψει την άποψή του· δήλωνε επίσης εμφατικά ότι ακόμη και αν καταστρεφόταν όλο του το έργο, αν γινόταν μια καταστροφή και δεν έμενε τίποτε εκτός από την «Οδύσεια», εκείνος θα θεωρούσε το έργο του σωσμένο. Προσωπικά θεωρώ την «Ασκητική» και την «Οδύσεια» το Α και το Ω της λογοτεχνικής ύπαρξης του Νίκου Καζαντζάκη. Οι ιδέες που ενυπάρχουν στα δύο αυτά έργα μετενσαρκώνονται στα υπόλοιπά του δημιουργήματα.
Η αίσθησή μου είναι πως στην εποχή της η «Οδύσεια» δεν αντιμετωπίστηκε με θετικό πνεύμα. Πιστεύετε ότι αυτό έγινε γιατί ήταν ένα έργο αναχρονιστικό ή ένα έργο που ξεπερνούσε την εποχή του;
Η «Οδύσεια» του Νίκου Καζαντζάκη είναι ένα έργο πολύ
πρωτοποριακό, εκτός της εποχής του, για τα δεδομένα της δεκαετίας του 1930.
Απλώς είναι ένα γιγαντώδες έπος, 33.333 στίχων, γραμμένο σε «ξένο» για τα
ελληνικά γράμματα μέτρο, σε δεκαεπτασύλλαβο αντί του παραδοσιακού
δεκαπεντασύλλαβου, επιφορτισμένο με εκατοντάδες ασυνήθιστες λέξεις. Στην πρώτη
έκδοση (1938) κυκλοφόρησε σε μια ακραία δημοτική, σύμφωνα με το ορθογραφικό
και τονικό καζαντζακικό «πιστεύω» και ήταν τυπωμένο σε σχήμα βιβλίου –περίπου 35
επί 25 εκ.– δύσχρηστο προς ανάγνωση και με βάρος –περίπου έξι κιλά– που
αναγκαστικά πρέπει να το έχεις κάπου σταθερά ακουμπισμένο. Αφήνοντας στην άκρη
τα φιλολογικά και εκδοτικά στοιχεία του έργου, η καζαντζακική «Οδύσεια» ήταν
θεματικά η συνέχεια της «Οδύσσειας» του Ομήρου, με κεντρικό ήρωα τον φημισμένο
Οδυσσέα, γεγονός που προκάλεσε τον πνευματικό κόσμο, στην Ελλάδα κυρίως, να
ταχθεί εναντίον του έργου. Γιατί ο νέος Οδυσσέας, πρωτοτυπικός ήρωας στα έργα
του Καζαντζάκη, είναι ένας επαναστάτης ιδεών και ιδανικών, «κλωθονούσης» και «κοσμοπαρωρίτης»
σε αντίθεση με τον ομηρικό ήρωα, τον «πολύμηχανο» και τον «πολιταξιδεμένο»
νοσταλγό της πατρίδας.
Ποιος είναι ο Οδυσσέας του Νίκου Καζαντζάκη και ποια η θέση του στη σύγχρονη εποχή;
Ο καζαντζακικός Οδυσσέας είναι καθρέφτης του Νίκου
Καζαντζάκη. Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι ο νέος Οδυσσέας και ο νέος Ακρίτας. Ο
καζαντζακικός οδυσσειακός χαρακτήρας είναι ένας στοχαστής ασυμβίβαστος και
συνάμα ένας επαναστάτης ανατρεπτικός, σαν ένας Κρητικός αντάρτης. Ο Οδυσσέας του
Νίκου Καζαντζάκη χαρακτηρίζεται με επτά επίθετα – από τα δεκάδες που τον
ακολουθούν: μονιάς, ακρίτας,
δοξαράς, θεοκαταλύτης και χαρομάχος, κλωθονούσης και κοσμοπαρωρίτης. Ήρωας
συνάμα και άγιος, όμοιος με τον δημιουργό του. Μιλώντας για τον «παππού»
Καζαντζάκη συχνά σχολιάζω πως είναι ένας λογοτέχνης που βασιζόταν, ψυχή τε και
σώματι, στην ύλη και στο πνεύμα, στη θεωρία και την πράξη· ένας άνθρωπος που έσπερνε
λέξεις και θέριζε ιδέες… με πρώτη ύλη τις λέξεις και δεύτερη ύλη τις ιδέες
πλάθεται και ο καζαντζακικός Οδυσσέας… Στη σύγχρονη εποχή δεν ξέρω αν θα ήταν αγωνιστής,
θύμα ή θύτης, σίγουρα όμως θα ήταν «εργάτης στην άβυσσο της Μοίρας
κρεμασμένος».
Στη μελέτη σας παρουσιάζετε και αρχειακό υλικό αναφορικά με την «Οδύσεια» και τις απόψεις του Καζαντζάκη για τη γλώσσα και την ποίηση. Ποια η θέση του αρχειακού υλικού στις φιλολογικές σπουδές;
Η χρήση αρχειακού υλικού στις ανθρωπιστικές σπουδές είναι ιδιαιτέρως σημαντική καθώς έχουμε τη δυνατότητα να συναντηθούμε με το αθέατο· εκείνο που το ευρύ κοινό δεν μπορεί εύκολα να αντικρίσει, ενώ οι επιστήμονες με τη σκευή που διαθέτουν αναγνωρίζουν, τεκμηριώνουν και μελετούν κάθε αρχειακό τεκμήριο που πέφτει στα χέρια τους – μάλιστα δε και με τη συνδρομή της σύγχρονης τεχνολογίας των ψηφιακών εκδόσεων ανοίγεται ένα άλλο παράθυρο έρευνας και μελέτης. Έτσι λοιπόν επιστολές και καρτ ποστάλ, σκόρπιες σημειώσεις και ημερολόγια μπορούν να μας οδηγήσουν σε άρρητες σκέψεις ενός λογοτέχνη και να μας δώσουν τα απαραίτητα κλειδιά να αποκωδικοποιήσουμε σημαντικά στοιχεία για τη ζωή και το έργο του, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μια ιδιότυπη πολυδιάστατη βιογραφία του. Επιτρέψτε μου να αναφέρω και μια πρόσφατη σπουδαία έκδοση του Μουσείου Καζαντζάκη, το οποίο εξέδωσε για πρώτη φορά ένα από τα σημαντικότερα τεκμήριά του, το ημερολόγιο του Νίκου Καζαντζάκη στο «Άγιον Όρος. Νβρης – Δβρης 1914» (επιμέλεια Χριστίνα Ντουνιά – Παρασκευή Βασιλειάδη), ένα ταξίδι που έκανε με τον Άγγελο Σικελιανό. Μέσα από τις γραμμές λοιπόν μιας επιστολής ή ενός ημερολογίου μπορούμε να «διαβάσουμε» απόκρυφες ιδέες και ανείπωτους συλλογισμούς του συγγραφέα, καθώς καλύπτονται από το γλωσσικό ένδυμα απλών λέξεων και εκφράσεων. Είμαι σίγουρος πως με την εκπνοή των πνευματικών δικαιωμάτων του Κρητικού συγγραφέα ανέκδοτα και αδημοσίευτα χειρόγραφά του θα αποτελέσουν τον πυρήνα πολλών σημαντικών και πρωτότυπων μελετημάτων για τη ζωή και το έργο του.
Υπάρχουν πολλά ανέκδοτα και αδημοσίευτα χειρόγραφα του Καζαντζάκη;
Δεν είναι τόσο πολλά όπως ο κόσμος φαντάζεται, καθώς ορισμένα αδημοσίευτα χειρόγραφα –ειδικά έργα– είχε φροντίσει ο ίδιος ο Καζαντζάκης και αργότερα η σύντροφός του Ελένη να τα δημοσιεύσουν. Υπάρχουν όμως χιλιάδες επιστολές που ελπίζω κάποια στιγμή να βγουν στο φως, καθώς και αρκετές σημειώσεις. Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειώσω ότι το 2018 είχα τη χαρά και την τιμή –σε συνεργασία με την Παρ. Βασιλειάδη– να μεταγράψω και να τεκμηριώσω ένα «χαμένο» και ανέκδοτο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο «Ο ανήφορος». Εδώ και δύο χρόνια παραδόθηκε το «άγνωστο» έργο με δική μου επιστημονική επιμέλεια στη διεύθυνση των Εκδόσεων Καζαντζάκη προκειμένου να τυπωθεί, αλλά δυστυχώς δεν έχει κυκλοφορήσει έως και σήμερα.
Ο «γέρος» για την «Οδύσεια»
Η επιστολή του Γεωργίου Παπανδρέου (Άνδρος, 14/5/1939) προς τον Νίκο Καζαντζάκη (χ.τ.)
Φίλτατε Νίκο,
Επιτέλους, έλαβα την «Οδύσσεια»! Σ’ ευχαριστώ. Πρώτα η εκτύπωση – θαύμα! Είναι απίστευτο, πώς έγινε στην Ελλάδα. Και τι ωραία, που έκαμες, να την εκδόσης έτσι, σαν μνημείο εσαεί…
Και τι βαρύ έργο. (Έστειλα και το ζύγισα, ακριβώς πέντε οκάδες!)
Η πρώτη μου εντύπωση: Έργο μεγάλης πνοής. Έχει την ίδια σχέση με τα άλλα ποιητικά μας έργα, όπως οι βρύσες με τον καταρράκτη.
Πριν να το λάβω, είχα δύο ανυπομονησίες. Την πρώτη για τη Γλώσσα: Μήπως είναι πολύ Κρητική διάλεκτος. Και χάρηκα, που δεν είναι. Βέβαια, κρητικοφέρνει και φαντάζομαι γιαυτό με πόσο μεγαλύτερη χαρά θα διαβάζεται από έναν Κρητικό. Αλλά είναι μια πάμπλουτη, ζωντανή, δυνατή πανελλήνια δημοτική γλώσσα, κι έχεις δίκηο, να μου γράφης, πόσον είναι αμέριστη η αγάπη σου και η εμπιστοσύνη σου γιαυτή. Και η άλλη ανυπομονησία μου αφορούσε την Έμπνευση. Για το μυαλό ήμουν βέβαιος – για την καλοστρωμένη κοίτη του ποταμού. Αλλά θάπεφταν καταρράκτης τα δροσερά νερά, να την πλημμυρήσουν; Και βρήκα την κοίτη να ξεχειλίζη από νερά – χάρηκα τη μεγάλη, γνήσια, ποιητικώτατη πνοή. Γεια σου. Έγραψες αληθινά ένα μεγάλο έργο!
Τώρα ο τύπος του Οδυσσέα –από την πρώτη εντύπωση– νιτσαϊκός, υπεράνθρωπος. Βέβαια, εγώ, μαζύ με τα νειάτα μου, τον προσπέρασα αυτό τον τύπο (ή αυτός με προσπέρασε). Είμαι τώρα ίσως πιο κοντά στο Γκαίτε-Φάουστ, παρά στο Νίτσε. Αλλά αυτά είναι χωρίς σημασία. Σημασία έχει μόνο η Ποίηση – που ΥΠΑΡΧΕΙ.
Όσο διαβάζω, τόσο αισθάνομαι πως μεταπολιτεύεις τον Οδυσσέα. Από Κεφαλονίτη, που τον βρήκες, τον κάνεις Κρητικό, με τον αέρα της λεβεντιάς του…
Τη Λαμπρίδη, νομίζω, την αδίκησες. Η καϋμένη, σε μια εποχή τόσο αξιοθρήνητης πνευματικής αδιαφορίας, διάβασε, ήγραψε και ήδειξε και καλή διάθεση, άλλο αν δεν έχη ποίηση στην ψυχή της, για να αισθανθή την ποίηση.
Αλλά εκείνο, που με κατέπληξε, είναι το γράμμα του Πρεβελάκη. Σ’ ευχαριστώ και πάλι για το πολύτιμο δώρο σου, που μου προετοιμάζει μεγάλες χαρές.
Ο Θεός μαζί σου.
Με αγάπη Γ. Παπανδρέου
INF0
Η μελέτη «Η Οδύσ[σ]εια των λέξεων. Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη» του Νίκου Μαθιουδάκη κυκλοφορεί σε μια σπάνιας αισθητικής έκδοση από την Κάπα Εκδοτική
