Οι νεότεροι το γνωρίζουν ως Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για το Ορφανοτροφείο Αρρένων Θεσσαλονίκης ή αλλιώς Ισλαχανέ. Ο σκηνοθέτης και ιδρυτής του Θεάτρου «Σημείο» Νίκος Διαμαντής μαζί με συγγραφείς, ηθοποιούς, εικαστικούς και συνομιλητές από ένα ευρύ φάσμα των τεχνών και των επιστημών και πολιτών θα μας συστήσουν την Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων. Έναν τόπο ανεξιθρησκίας και ελπίδας. Στις 5-6 Σεπτεμβρίου, με αφορμή μια τραυματική επέτειο οι πόρτες του Ισλαχανέ θα ανοίξουν για μια περιηγητική παράσταση-εικαστική εγκατάσταση.
Ένα από τα θέματα που συζητήσαμε είναι και ο αγώνας που δίνουν τα Θέατρα Ρεπερτορίου για να επιβιώσουν σε μια σκληρή καλλιτεχνική πραγματικότητα, ενώ μας αποκάλυψε το πρόγραμμα της νέας σεζόν που μεταξύ άλλων θα περιλαμβάνει και Τσέχωφ.
Τι είναι αυτό που σας οδήγησε στο ιστορικό Ορφανοτροφείο Αρρένων της Θεσσαλονίκης Ισλαχανέ;
Το Ισλαχανέ είναι ένας τόπος φωτισμένος που μας αποκαλύφθηκε μέσα από την ιστορική του διαδρομή που θέλουμε να αναδείξουμε. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να δούμε το χώρο του οθωμανικού ορφανοτροφείου με δύο ιδιότητες. Η μία έχει να κάνει με τις ιστορίες που αφορούν τον ίδιο τον τόπο, τις ιστορίες των ταπεινών ανθρώπων. Και το δεύτερο αφορά την συμπλοκή των υποκειμενικών διηγήσεων και το νέο υλικό που θα προκύψει. Οι ζωές ακουμπάνε πάνω στο Ισλαχανέ και ο ένας πολιτισμός διαδέχεται, συμπληρώνει, μετασχηματίζεται, αντιτίθεται στον άλλον. Αφουγκραζόμαστε τις ιδεολογίες, τις αντιλήψεις, τις κοινότητες και τις συμπεριφορές που δημιούργησαν ένα εκπληκτικό αμάλγαμα της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων, μια πόλη με Εβραίους, Οθωμανούς, Χριστιανούς που προσωπικά με γοήτευσε.
Η βαθιά μου πίστη είναι πως οι απλοί ταπεινοί άνθρωποι είναι που γράφουν την ιστορία. Οι άνθρωποι που με τον ιδρώτα, με τα χέρια, με την ψυχή τους αντιμετωπίζουν τον βηματισμό της ζωής και με τον δικό τους τρόπο δημιουργούν αλήθεια. Πέρα από τους μεγάλους ηγέτες και τα μεγάλα γεγονότα, κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας αυτοί οι άνθρωποι ξεχασμένοι καταθέτουν την δική τους ιστορία. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να δημιουργηθεί μια γέφυρα με το σήμερα και να δούμε πως μπορούμε να προχωρήσουμε μπροστά σαν ένας τόπος συνύπαρξης διαφορετικών ανθρώπων, θρησκειών και πολιτισμών. Υπήρξαν συμπλοκές, βίαια γεγονότα που δεν τολμάμε να αγγίξουμε. Η εκτίμηση μου είναι πως αυτά τα γεγονότα που ξεκληρίσαν πολιτισμούς και ανθρώπους πρέπει να λειτουργήσουν ως αφορμή. Να δουλέψουμε όλοι μαζί για να έχουμε μια υγιή κοινωνία συμπερίληψης που όλοι θα έχουν θέση και ελπίδα.
Για αυτό το λόγο ξεκίνησα από δέκα ταχυδράματα που ζήτησα από σύγχρονους συγγραφείς όπως, ο Χρυσόπουλος, ο Τζανάτος, η Νικολαΐδη, ο Χρυσούλης, ο Δήμου, ο Σκαμπαρδώνης, ο Ζουργός, η Μπασδέκη, ο Χατζηαδαμίδης και ο Μακρόπουλος και θα μιλούσαν για το Ισλαχανέ. Άλλοι το είδανε από έξω, άλλοι από μέσα, υπήρξαν μεταφυσικές και υπαρξιακές προσεγγίσεις. Αυτό ακριβώς ήθελα να πετύχω, αυτή η πανσπερμία δημιούργησε ένα σύνολο φωνών-πυρκαγιών. Δέκα μικρές λάμψεις που θα φωτίσουν μαζί με την εμπλοκή των εικαστικών Δημήτρη Αντωνίτση, Γιώργου Λάππα και Εύας Στεφανή την Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα. Το δικό μας Ισλαχανέ.
Τι σημαίνει η λέξη Ισλαχανέ;
Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από το islā που σήμαινε τακτοποίηση, αποκατάσταση και hane που σήμαινε σπίτι. Το Ισλαχανέ ήταν ένας τόπος αποκατάστασης ορφανών. Τα Ισλαχανέ όπως είναι στην πραγματικότητα είναι η εκπληκτική σύλληψη ενός φωτισμένου ανθρώπου, του Μιδάτ Πασά ο οποίος σε όλο το χώρο της Ανατολικής Μεσογείου δημιούργησε τεχνικά σχολεία εκπαίδευσης των ορφανών. Μικρές πολυτεχνικές σχολές από Βαγδάτη, Δαμασκό μέχρι τα Βαλκάνια που είχαν ως στόχο να δώσουνε δυνατότητα εργασίας σε ορφανά αγόρια ανεξάρτητα τη θρησκείας τους. Σε αυτά τα σχολεία φοιτήσανε Εβραίοι, Τούρκοι και Έλληνες. Ήταν μια σύλληψη που ξεκινούσε από το Διαφωτισμό και την γαλλική αντίληψη, από την εκβιομηχάνιση της Ευρώπης στο πλαίσιο της μεγάλης Οθωμανικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Μάλιστα, λίγο πιο πάνω από το Ισλαχανέ συναντήσαμε ένα μικρό βυζαντινό εκκλησάκι, τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό. Αυτό επιβεβαιώνει τρόπον τινά και την οικουμενικότητα αυτού του σπουδαίου εγχειρήματος που ο σκοπό του ήταν η προστασία και η στήριξη των ορφανών παιδιών, όλων των παιδιών όμως. Εκεί διδάσκονταν τέχνες όπως η ξυλουργική, η υφαντουργία, η σιδηρουργία, η ραπτική και η υποδηματοποιία.
Το Ισλαχανέ θα μπορούσε να αποτελέσει σύγχρονο παράδειγμα συνύπαρξης των λαών;
Αυτός είναι στόχος μας, η συνύπαρξη. Αυτό προκύπτει και από την έρευνα που κάναμε. Από το νοσοκομείο προσφύγων και τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων και στις διηγήσεις του Ιωάννου για τους Εβραίους και το Ολοκαύτωμα. Έχουμε να κάνουμε με ένα πολιτιστικό σταυροδρόμι ειρηνικής συνύπαρξης. Αυτός είναι και ο λόγος που επιλέξαμε το Ισλαχανέ. Μετά τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών υπάρχει η ανάγκη για νέα ζωή, για καλύτερες συνθήκες των ανθρώπων. Ποιον ανθρώπων όμως; Των ταπεινών, των φτωχών που δεν έχουν να φάνε, δεν έχουν εργασία, που παλεύουν καθημερινά, που μετακινούνται με τρόμο σε όλη τη γη. Το βλέπουμε να συμβαίνει καθημερινά. Ακόμα δεν έχουμε βρει έναν τρόπο να βοηθήσουμε αυτούς τους ανθρώπους σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν κάτι μας διδάσκει το Ισλαχανέ είναι πως όλοι οι άνθρωποι αξίζουν μια καλύτερη ζωή. Μπορούμε μέσα από τις αντιθέσεις μας να συνυπάρξουμε ειρηνικά. Η ιστορία και το παράδειγμα του Ισλαχανέ είναι πιο επιτακτικά από ποτέ.
Ένα από τα κείμενα που θα διαβαστούν στην παράσταση είναι του δικού μας Τσιμάρα Τζανάτου που έφυγε πριν λίγες ημέρες από τη ζωή
Ο Τσιμάρας είναι ένα πρόσωπο που το γνώρισα πριν από χρόνια και έκτοτε συνεργαστήκαμε πολλές φορές. Μια πολύ γενναία φωνή που μίλησε για πραγματικότητες και αλήθειες. Τολμούσε να πει τα πράγματα με το όνομα τους ακόμα κι αν αυτό γύριζε εναντίον του. Είχε μια ισχυρή φωνή την οποία την κατέθετε πάντα υπερασπιζόμενος τους αδύναμους. Ο Τσιμάρας είχε μια σπάνια γενναιότητα.
Το Θέατρο Σημείο φέτος κλείνει 37 χρόνια σε μια περίοδο που μόνο εύκολη δεν μπορεί να χαρακτηριστεί για τον πολιτισμό
Τα Θέατρα Ρεπερτορίου έχω πει πολλές φορές είναι ηρωικά στον τρόπο που λειτουργούν. Πολύ φοβάμαι πως στο μέλλον τα πράγματα θα είναι ακόμα πιο δύσκολα για αυτό το είδος θεάτρου που είναι αιμοδότης του σύγχρονου πολιτισμού. Εξαιτίας κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών αρκετά εγκαταλείπουν το απαιτητικό θέατρο ρεπερτορίου ενώ υπάρχουν και άλλοι λόγοι, ποιο σύνθετοι. Η ιδιωτική πρωτοβουλία έχει εισβάλλει με ταχύ ρυθμό τα τελευταία δέκα χρόνια και έχει αντικαταστήσει τον ρόλο των θεάτρων ρεπερτορίου. Δεν χρειάζεται να σχολιάσουμε παραστάσεις σε μεγάλα φεστιβάλ που τυγχάνουν ειδικής μεταχείρισης. Τα είδαμε και φέτος το καλοκαίρι. Υπάρχει στην πραγματικότητα μια άλωση της αυθαιρεσίας, της αυθάδειας, του ακατανόητου της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Όλα ανταλλάσσονται με το χρήμα. Τα θέατρα ρεπερτορίου όπως ξεκίνησαν και όπως είναι η αποστολή τους είναι θέατρα που βγάζουν γλώσσα, θέατρα που προβοκάρουνε και αυτή τη στιγμή δεν μπορούν να επιβιώσουν. Τα συνθλίβουν τα λειτουργικά κόστη και η βιομηχανοποίηση της τέχνης. Δίνουμε αγώνα.
Υπάρχει ανταγωνισμός; Προσπαθούν οι μεγάλες παραγωγές να συγκεντρώσουν, να περιορίσουν τις μικρότερες σκηνές;
Φυσικά, ξεκάθαρα! Οι παραγωγοί νοιάζονται μόνο για το χρήμα. Είτε λοξά είτε ευθέως οι μεγάλες σκηνές νοιάζονται μόνο για το κέρδος. Είτε στο Δελφινάριο είτε στο Ηρώδειο σκοπός είναι τα λεφτά. Δεν το κρύβουν, δεν τους απασχολεί η καλλιτεχνική παρέμβαση, η δημιουργία. Και τον δρόμο τους τον έχει ανοίξει ο ρυθμιστής. Ποιος είναι ο ρυθμιστής; Μα το δημόσιο χρήμα που μέσω τον προγραμμάτων έδινε μια μικρή ανάσα στα μικρά θέατρα και πλέον δεν γίνεται ούτε αυτό. Τότε είναι που βρίσκει έδαφος ο κάθε επιχειρηματίας, ο κάθε παραγωγός. Δεν τους νοιάζει το καλό θέατρο και για αυτό και δεν ρισκάρουν. Το θέατρο ρεπερτορίου έχει ρίσκο. Η Μελίνα Μερκούρη έλεγε πως χρειάζονται εκατό θέατρα για να δούμε μία καλή παράσταση.
Τι θα δούμε στο Θέατρο Σημείο στη νέα θεατρική σεζόν;
Θα επαναληφθεί ο «Δον Ζουάν», το «Χιροσίμα Αγάπη μου» και από τον καινούριο χρόνο θα ανεβάσουμε το αριστούργημα του Τσέχωφ ο «Γλάρος». Επίσης, σε συνεργασία με το Μπενάκη θα παρουσιαστεί στο μουσείο μια παρέμβαση πάνω στον Λόρδο Βύρωνα