Μια κοινωνική ρήξη υπό εξέλιξη, η επαναστατική κουλτούρα που διαμορφώνεται και το μεταβαλλόμενο πολιτικό σκηνικό
Στις ΗΠΑ νοµίζω ότι ακόµη δεν µπορούµε να µιλήσουµε για εξέγερση ή για κίνηµα, αν και µε κάποιες προϋποθέσεις και αν υπάρξει συνέχεια και εµπλουτιστεί η διαµαρτυρία των πολιτών και µε άλλα κοινωνικά ή πολιτικά στοιχεία, θα µπορούσε –και θα έπρεπε– να πάρει τη µορφή κινήµατος ή εξέγερσης. Σίγουρα όµως είναι µια µαζική αντίδραση, κυρίως από νέους ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων και φυλών και µε τη συµµετοχή πολλών γυναικών, µε κύριο αίτηµα την απόδοση δικαιοσύνης. Τις πρώτες εβδοµάδες οι κινητοποιήσεις ήταν πραγµατικά αυθόρµητες κι έτσι δεν µπορούσαν να περιφρουρηθούν δεόντως. Οµως τώρα γίνονται πιο οργανωµένες κι ακόµη περισσότερο µαζικές.
Το µεγάλο στοίχηµα πλέον είναι σχετικά µε το πού οδηγείται η κατάσταση. Γιατί όσο σηµαντικό είναι αυτό που συµβαίνει τώρα, άλλο τόσο είναι και το τι θα γίνει αργότερα. Η δεδοµένη στιγµή είναι µεταβατική και οριακή και εµπεριέχει πολλές δυνατότητες. Βέβαια το ότι γίνονται δυναµικές και µαζικές διαδηλώσεις δεν σηµαίνει ότι αυτόµατα θα οδηγήσουν σε ένα νέο καλύτερο µέλλον. Αυτό επισήµανε σε πρόσφατες δηλώσεις της η κοινωνιολόγος και µεγάλη ακτιβίστρια από την εποχή των Μαύρων Πανθήρων Αντζελα Ντέιβις. «Αυτό που µας προσφέρεται είναι ένα παράθυρο να οραµατιστούµε ξανά και να επαναδηµιουργήσουµε ένα νέο µέλλον. Αυτή η δυνατότητα έχει βεβαίως πολιτική διάσταση».
Ζητήµατα και αιτήµατα της µαζικής αντίδρασης
Αναφορικά µε τα πολιτικά και κοινωνικά αιτήµατα, είναι πολλά και σηµαντικά. Αλλα είναι περισσότερο εµφανή και άλλα λιγότερο ξεκάθαρα, τα οποία, αν και εµπερικλείονται συµπυκνωµένα στη δυναµική του πλήθους που διαδηλώνει, δεν υπάρχει ακόµη εκείνη η πολιτική συλλογικότητα που θα µπορούσε να τα εκφράσει. ∆εν προξενεί εντύπωση ότι ύστερα από τόσο καιρό ακόµη δεν έχουν αναδειχθεί η πολιτική κουλτούρα και ο πολιτικός λόγος του κινήµατος Occupy;
Τα πρώτα αιτήµατα είναι κοινωνική/φυλετική δικαιοσύνη και κάθαρση/αναδιάρθρωση της αστυνοµίας. Η δύναµη της εικόνας που µεταδόθηκε αστραπιαία σε όλο τον πλανήτη µε την απάνθρωπη αστυνοµική επιχείρηση που είχε αποτέλεσµα τον θάνατο ενός ανθρώπου πεσµένου στο έδαφος και άοπλου έφερε µεγάλο κοµµάτι του κόσµου σε σηµείο να αρχίσει να συνειδητοποιεί τι σηµαίνει συστηµικός ρατσισµός. Και ακόµη περισσότερο ενώ από τη µια πλευρά στον πολιτικό λόγο υπάρχουν όλοι οι πολιτικά ορθοί όροι, από την άλλη στην πρακτική φαίνεται ότι ο ρατσισµός υφίσταται σε όλες τις θεσµικές δοµές και επηρεάζει τη λήψη των αποφάσεων και την καθηµερινότητα των κοινωνικά και πολιτικά ευάλωτων πολιτών, ιδίως των µαύρων.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σχεδόν πάντοτε αθωώνονται οι αστυνοµικοί που κατηγορούνται για ανθρωποκτονία. Και αυτό συµβαίνει διαχρονικά, όχι µόνο τώρα. Ας σηµειώσουµε επίσης ότι η σχεδόν παθολογική σχέση πολλών Αµερικανών µε τα όπλα, που αποτυπώνεται στο ίδιο το σύνταγµα της χώρας, το βαθύ και διαπλεκόµενο λόµπι του Εθνικού Οργανισµού Οπλων (NRA), η ύπαρξη πολλών βαριά οπλισµένων συµµοριών αλλά και οι υψηλοί δείκτες σκληρής εγκληµατικότητας σε πολλές πολιτείες της Αµερικής καθιστούν δύσκολη την πορεία αναδιοργάνωσης της αστυνοµίας, η οποία είναι αναγκαία. Ηδη επίσηµα υπάρχει δέσµευση για τη δηµιουργία οµοσπονδιακής επιτροπής για την αστυνοµική βία και τη διαφθορά. Γίνεται όλο και περισσότερο αντιληπτό λοιπόν στους πολιτικούς κύκλους ότι χρειάζεται µια κίνηση σε οµοσπονδιακό επίπεδο για να λειτουργήσει ξανά ελεγκτικός µηχανισµός της αστυνοµίας.
Αυτό είναι το πρώτο ορατό επίπεδο ζητηµάτων και αιτηµάτων που αναφάνηκαν µε τη δολοφονία Φλόιντ: ανάδειξη (πάλι) του ρατσισµού και της διαχρονικής µη απόδοσης δικαιοσύνης, αναγκαία αναδιάρθρωση/κάθαρση της αστυνοµίας. Ενα δεύτερο, λιγότερο ορατό, επίπεδο αιτηµάτων που προέκυψε και µε τη συγκυρία της πανδηµίας αφορά την άµβλυνση των µεγάλων ταξικών και οικονοµικών ανισοτήτων. Στην καρδιά του καπιταλισµού το δηµόσιο σύστηµα υγείας είναι υποβαθµισµένο, ενώ υπάρχει τεράστιο πρόβληµα στέγασης και εργασίας. Οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις και πολιτικές για χρόνια τώρα συστηµατικά αποδυνάµωσαν κάθε µορφής κοινωνική πρόνοια. ∆υστυχώς, αυτήν τη στιγµή το ποσοστό ανεργίας είναι τροµακτικά υψηλό και µπορεί να συγκριθεί µόνο µε τα ποσοστά ανεργίας του µεγάλου οικονοµικού κραχ το 1929. Ηδη φαίνεται η αρχή του δυσοίωνου αποτυπώµατος που αφήνει στην κοινωνία η υψηλή ανεργία: ακόµη περισσότερη εξαθλίωση των συνθηκών διαβίωσης, ακόµη µεγαλύτερα ποσοστά νεοπτωχευµένων νοικοκυριών και εργαζοµένων. Ο κόσµος που διαδηλώνει µαζικά σε όλες τις πολιτείες της Αµερικής βιώνει την οικονοµική δυστοπία του συστήµατος. Μέρα µε τη µέρα αποκαλύπτονται τα χρόνια προβλήµατα και οι σοβαρές υποκείµενες παθογένειες που µαστίζουν την αµερικανική κοινωνία. Η αµερικανική κοινωνία είναι βαθιά διχασµένη τόσο σε φυλετικό όσο και σε ταξικό επίπεδο µε τη µεγιστοποίηση των ανισοτήτων που επιφέρει το 1% των πλουσίων, το οποίο υποστηρίζεται µε συνέπεια από την κυβέρνηση Τραµπ. Οι µαζικές διαδηλώσεις σήµερα στρέφονται ενάντια στις φιλελεύθερες πολιτικές µιας διεφθαρµένης κυβέρνησης. Γι’ αυτό άλλωστε ένα από τα κεντρικά αιτήµατα των διαδηλωτών είναι η µη επανεκλογή του Τραµπ.
Νέα γενιά: πολιτικοποίηση στον δρόµο
Αυτό που ζούµε σήµερα στις ΗΠΑ διαµορφώνει µια κουλτούρα αµφισβήτησης. Για πολλούς νέους ανθρώπους που παίρνουν µέρος στις διαδηλώσεις και πρωτοστατούν είναι η πρώτη φορά που συµµετέχουν σε συλλογικότητα. Με αυτό τον τρόπο πυροδοτείται η πολιτικοποίηση της νέας γενιάς, µιας γενιάς που χαρακτηρίζεται σε µεγάλο βαθµό από πολυεθνικότητα και πολυφυλετικότητα. Γι’ αυτό και στις διαµαρτυρίες κατά του ρατσισµού δεν συµµετέχουν µόνο µαύροι αλλά και πάρα πολλοί άλλοι που έχουν περισσότερες από µία εθνικότητες και καταβολές. Αρα το ισχύον σύστηµα ρατσισµού δεν αγγίζει ή δεν αφορά µόνο τους Αφροαµερικανούς αλλά το σύνολο της πολυεθνοτικής και πολυφυλετικής Αµερικής.
Υπάρχει µεγάλη δηµογραφική αλλαγή στην αµερικανική κοινωνία, η οποία όµως δεν αποτυπώνεται στους οικονοµικούς και πολιτικούς ή κοινωνικούς θεσµούς. Από µια άποψη είναι και σφοδρή αµφισβήτηση του κυρίαρχου αγγλοσαξονικού µοντέλου. Ενάντια στην εξουσία των WASPs (λευκοί Αγγλοσάξονες προτεστάντες). Η αποκαθήλωση των αγαλµάτων και συµβόλων της αποικιοκρατίας και της σκλαβιάς εµπεριέχει αµφισβήτηση, σύγκρουση µε την αγγλοσαξονική κουλτούρα αλλά και αίτηµα αναγνώρισης της νέας πραγµατικότητας. Επίσης η αµφισβήτηση επεκτείνεται και στην έννοια της ηγεµονικής ιδεολογίας του αµερικανικού ονείρου. Η νέα γενιά ενώ κατά µέσο όρο έχει ακαδηµαϊκά πτυχία και υψηλό επίπεδο µόρφωσης, δεν έχει µεγάλες δυνατότητες πρόσβασης στην εργασία, την υγεία, τη στέγαση. Καταρχάς το υπερβολικό κόστος πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης φέρνει τους νέους στην αγορά εργασίας ήδη χρεωµένους. Η ελαστικότητα της εργασίας, η ιδιωτικοποίηση της υγείας, οι ακριβές τιµές ενοικίων ή αγοράς σπιτιού έχουν θρυµµατίσει το αµερικανικό όνειρο για τη µεσαία τάξη.
Περνώντας στην αφροαµερικανική κοινότητα θα µνηµονεύσω κατά πρώτον το βιβλίο «Οι ψυχές των µαύρων», που δηµοσιεύτηκε το 1903 από τον κοινωνιολόγο και ακτιβιστή Ουίλιαµ ντι Μπουά και ουσιαστικά αποτελεί την πρώτη επιστηµονική εθνολογική αποτύπωση των µαύρων στην Αµερική. Ο Ντι Μπουά λοιπόν διατυπώνει τη θεωρία της «διπλής συνείδησης» και του «πέπλου» σχετικά µε το πώς βλέπουν και βιώνουν τον κόσµο οι µαύροι της Αµερικής. Είναι η κατάσταση της αλλοτριωµένης συνείδησης ως αποτέλεσµα της κυριαρχίας της αγγλοσαξονικής κουλτούρας. Οι µεγάλες κινητοποιήσεις επανεκκινούν τον διάλογο για τη θέση των Αφροαµερικανών την επόµενη µέρα.
Αν γίνονταν οι εκλογές τον Ιούλιο, σίγουρα θα τις έχανε ο Τραµπ, τουλάχιστον σύµφωνα µε όλες τις δηµοσκοπήσεις. Οµως έως τον Νοέµβριο θα κυλήσουν άλλοι πέντε µήνες και πολλά µπορεί να συµβούν. Πιστεύω ότι αυτήν τη φορά οι νέοι θα ψηφίσουν. Βέβαια δεν έχουν σε µεγάλη εκτίµηση τον Μπάιντεν, αλλά προκειµένου να φύγει ο Τραµπ θα ψηφίσουν. Επίσης αυτήν τη στιγµή ο Μπάιντεν και το ∆ηµοκρατικό Κόµµα οφείλουν να προσανατολιστούν στην ανάδειξη ενός προσώπου που θα ενώνει τις προοδευτικές τάσεις στο κόµµα. Η καλύτερη περίπτωση θα ήταν να προταθεί για αντιπρόεδρος γυναίκα είτε Αφροαµερικανίδα είτε από άλλη µειονότητα.
Ας µη λησµονούµε ότι η Αµερική έχει αυστηρά δικοµµατικό σύστηµα – εντός του ∆ηµοκρατικού Κόµµατος συσπειρώνονται αναγκαστικά πολλές προοδευτικές οµάδες. Γι’ αυτό σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρούνται αντιφάσεις µεταξύ της ηγεσίας και µεγάλου µέρους της προοδευτικής βάσης του κόµµατος. Οπως έχω πει και άλλες φορές, το ∆ηµοκρατικό Κόµµα είναι θλιβερά αποδιοργανωµένο ως µηχανισµός, τραγικά αδύναµο πολιτικά και σε πλήρη σύγχυση ιδεολογικά. Η επόµενη κυβέρνηση πρέπει να τολµήσει τις βαθιές και θαρραλέες τοµές που χρειάζονται στο κοινωνικό και οικονοµικό πεδίο για τη βελτίωση της αµερικανικής κοινωνίας. Η πολιτική κληρονοµιά των διαδηλώσεων, αν δεν χειραγωγηθούν, ίσως οδηγήσει σε πιο κεντροαριστερές θέσεις.
Ο Νίκος Αλεξίου είναι καθηγητής στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Πολιτειακού Πανεπιστημίου Νέας Υόρκης Queens College & διευθυντής στο Ελληνοαμερικανικό Κέντρο Ερευνας