Μια συζήτηση για την εξελικτική κληρονομιά και την κοινωνία με τον Ελληνοαμερικανό καθηγητή του Γέιλ.
«Έφτασα στην Αθήνα δύο η ώρα χτες τη νύχτα. Όταν πήγα να πάρω ταξί δεν θυµόµουν ούτε µία ελληνική λέξη και αυτό µε έκανε να θυµώσω πολύ µε τον εαυτό µου. Σιγά σιγά ξαναθυµάµαι τα ελληνικά µου, µέχρι το βράδυ πιστεύω ότι θα τα µιλάω πολύ καλύτερα» λέει ο Νίκολας Α. Χρηστάκης στη συζήτηση που είχαµε στα ελληνικά κατά τη συνάντησή µας στο Public του Συντάγµατος µία µέρα πριν από την παρουσίαση του βιβλίου του «Προσχέδιο – Οι εξελικτικές ρίζες µιας καλής κοινωνίας» στο Μουσείο Μπενάκη.
Καθηγητής Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήµης στο Πανεπιστήµιο του Γέιλ (όπου κατέχει θέσεις στα τµήµατα της Κοινωνιολογίας, της Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, της Στατιστικής και Επιστήµης ∆εδοµένων, της Βιοϊατρικής Μηχανικής και της Ιατρικής), ένας από τους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους του πλανήτη σύµφωνα µε το περιοδικό «Time» (2009) και από τους πλέον σηµαίνοντες στοχαστές σύµφωνα µε το περιοδικό «Foreign Policy» (2009 & 2010), ο Νίκολας Α. Χρηστάκης στο δεύτερο βιβλίο του που κυκλοφορεί στα ελληνικά (µετά το «Συνδεδεµένοι» που είχε γράψει µαζί µε τον Τζέιµς Χ. Φόουλερ) παρουσιάζει το αποτέλεσµα των ερευνών του πάνω στη φωτεινή πλευρά της βιολογικής µας κληρονοµιάς, την έµφυτη τάση µας δηλαδή να δηµιουργούµε καλές κοινωνίες.
Είµαστε προγραµµατισµένοι από τη φύση να δηµιουργούµε καλές κοινωνίες;
Για πολύ καιρό οι επιστήµονες και οι πολίτες επικεντρώθηκαν στις κακές πλευρές της εξελικτικής κληρονοµιάς µας, δηλαδή στις παρορµήσεις µας που αφορούν τον εγωισµό και τη βία, την προκατάληψη και το µίσος. Η εξέλιξη όµως µας έχει δώσει την ικανότητα για θετικά χαρακτηριστικά όπως είναι η αγάπη, η φιλία και η συνεργασία. Αυτό που προσπαθώ να αποδείξω στο βιβλίο είναι ότι οι συγκεκριµένες τάσεις είναι πιο δυνατές από τις άλλες. Αν για παράδειγµα κάθε φορά που σας πλησίαζα µου λέγατε ψέµατα ή επιχειρούσατε να µε σκοτώσετε, τότε θα ήταν καλύτερα να µείνω µακριά σας, να ζούσα σαν µη κοινωνικό ον. Οπότε δηµιουργούµε κοινωνίες, γιατί τα οφέλη από την κοινωνική ζωή είναι µεγαλύτερα από τις ζηµίες.
Δηλαδή οι κοινωνίες που φτιάχνουµε σε µεγάλο βαθµό εξαρτώνται από τα γονίδιά µας;
Η εξελικτική κληρονοµιά µας µας έχει δώσει τη ικανότητα να δηµιουργούµε καλές κοινωνίες, οι οποίες ωστόσο επηρεάζονται από την τεχνολογία, την κουλτούρα, τα πολιτικά συστήµατα. ∆εν είναι υγιείς όλες οι κοινωνίες ούτε σε κάθε ιστορική στιγµή ζούσαµε σε λειτουργικές κοινωνίες. Τα γονίδια επηρεάζουν όχι µόνο το σώµα, όχι µόνο το µυαλό και τις συµπεριφορές µας αλλά και τους τρόπους µε τους οποίους δηµιουργούµε κοινωνίες. Το γεγονός ότι τα γονίδια παίζουν ρόλο στο σώµα µας δεν σηµαίνει ότι ένα υγιές σώµα εξαρτάται µόνο από αυτό. Αν για παράδειγµα κάποιος µεγαλώσει σε µια εποχή κατά την οποία υπάρχει έλλειψη τροφής το σώµα του θα αντιµετωπίσει προβλήµατα. Το ίδιο µπορεί να συµβεί αν κάποιος µεγαλώσει σε µολυσµένο περιβάλλον. Αντιστοίχως το ίδιο συµβαίνει για παράδειγµα στη Β. Κορέα, όπου η πολιτική κατάσταση καθορίζει την εξέλιξη της κοινωνίας.
Μια από τις βασικές προϋποθέσεις για τη δηµιουργία µιας υγιούς κοινωνίας είναι οι ατοµικές ελευθερίες. Από την άλλη όµως, κάθε κοινωνία, ακόµη και η πιο δηµοκρατική, επιχειρεί να τις θέσει σε συγκεκριµένο πλαίσιο.
Είναι κάπως παράδοξο ότι για να φτιάξουµε κοινωνίες πρέπει να είµαστε ατοµικοί άνθρωποι. Για να µπορούµε να συνεργαστούµε πρέπει πρώτα να έχουµε την ικανότητα να εκφράσουµε την ιδιαιτερότητά µας. Στην αρχαία κοινωνία –γιατί σε αυτήν αναφέροµαι και όχι στη σηµερινή όπου έχουµε αστυνοµία, δικαστήρια και δηµοσιογράφους– είχαµε ελεύθερη βούληση αλλά πάντοτε αυτή ερχόταν σε αντίθεση µε τους άλλους. ∆εν είναι παράλογο αυτό.
Νιώθουµε χαµένοι στις µεγάλες κοινωνίες; Προτιµούµε να ζούµε σε µικρότερες κοινότητες;
Γενικά θα έλεγα ναι. Αλλά έχουµε αναπτύξει µηχανισµούς ώστε να µειώνουµε την αίσθηση της κλίµακας. Ο λόγος που έχουµε την ικανότητα να κάνουµε φίλους είναι για να νιώθουµε ότι µειώνεται το µέγεθος της κοινωνίας. Εσείς για παράδειγµα δεν έχετε φίλους παντού. Η Αθήνα όπου ζείτε είναι τεράστια, η δική σας κοινωνία όµως είναι οι φίλοι σας. Η γιαγιά µου µεγάλωσε στην Πόλη και ήταν κοριτσάκι στις αρχές του 20ού αιώνα. Οταν τη ρωτούσες πόσες φίλες είχε όταν ήταν για παράδειγµα 10 χρόνων απαντούσε ότι είχε µία δύο µε τις οποίες διατηρούσε πιο στενές σχέσεις και συνολικά η παρέα της αποτελούνταν από τέσσερις πέντε. Αν ρωτούσες την κόρη µου εκατό χρόνια µετά και παρότι κάνει χρήση iPhone θα σου έδινε την ίδια απάντηση. Αυτή την ικανότητα να ζούµε έτσι και να µην έχουµε χίλιους φίλους µας την έχει δώσει η εξέλιξη.
Κατά καιρούς έχουν γίνει προσπάθειες να δηµιουργηθεί η ιδανική κοινωνία µέσα από τον κοινοτισµό, όπως τα αµερικανικά ουτοπικά πειράµατα. Όχι σπάνια τέτοιου είδους κοινότητες απαγόρευαν το σεξ. Τι προσπαθούσαν να διαφυλάξουν µε αυτό τον τρόπο;
Μια από τις προκλήσεις που αντιµετωπίζει µια κοινότητα είναι η σύνδεση των µελών µε την εξουσία. Οπότε σε µια τέτοια κοινωνία η αγάπη για την οικογένεια µπορεί να είναι απειλή. Αν αγαπάς τον σύζυγό σου ή τον φίλο σου περισσότερο από τον ηγέτη αποτελεί πρόβληµα στη Βόρεια Κορέα ή την κοµµουνιστική Κίνα. Οι προσωπικές σχέσεις –σεξουαλικές ή φιλικές– αποτελούν απειλή για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η Στάζι στην Ανατολική Γερµανία κατάφερε να κάνει όλους τους πολίτες να νιώθουν καχύποπτοι σε σχέση µε όλους τους υπολοίπους. Οταν χάσεις την εµπιστοσύνη στον φίλο και στην οικογένειά σου θα αναζητήσεις ασφάλεια στην κεντρική εξουσία. Η πλήρης απαγόρευση του σεξ, όπως συνέβη στην κοινότητα των Σέικερ, είναι η µια όψη του νοµίσµατος· στην άλλη βρίσκεται το «σεξ µε όλους». Και οι δύο αυτές προσεγγίσεις είναι απόρροια της ίδιας αντίληψης.
Οι φίλοι µας είναι συνήθως άνθρωποι που µας µοιάζουν, όπως γράφετε. Για ποιον λόγο συµβαίνει αυτό;
Αξιοποιούµε τους φίλους µας σαν ευρετικά, σαν εργαλεία δηλαδή µε τα οποία ερευνούµε και ανακαλύπτουµε τον κόσµο. Φερειπείν, διαλέγετε έναν φίλο που σας µοιάζει γονιδιακά. Αυτό σηµαίνει ότι θα προτιµούσε να ζει σε µέρη που θα ήταν καλά και για σας. Αν έτρωγε ένα κόκκινο µούρο και πέθαινε, εσείς θα το βλέπατε και θα σκεφτόσασταν ότι ίσως αυτό να συνέβαινε και σ’ εσάς. Οι φίλοι µας λειτουργούν σαν προέκτασή µας, γι’ αυτό τον λόγο µάλλον η εξέλιξη µας έχει δώσει την ικανότητα να προτιµούµε για φίλους ανθρώπους που µας ταιριάζουν. Ωστόσο, οι ανθρώπινες οµάδες κάποιες φορές δεν πρέπει να αποτελούνται από άτοµα µε ίδιες ικανότητες, ώστε να µπορούν να αντεπεξέρχονται σε καταστάσεις που απαιτούν σύνθεση ικανοτήτων.
Η ανάγκη µας να έχουµε φίλους είναι κατανοητή. Για ποιον λόγο όµως κάνουµε εχθρούς;
∆εν το γνωρίζω, ωστόσο µε γοητεύει το γεγονός και µόνο ότι έχουµε εχθρούς. Εχω µερικές τρελές ιδέες για ποιον λόγο τους χρειαζόµαστε και τις ερευνούµε στο εργαστήριό µου. Μια από τις ιδέες αυτές αφορά τις ελκτικές και απωθητικές δυνάµεις στη φύση. Το ερώτηµα που προκύπτει είναι τι ρόλο µπορεί να παίζουν οι απωθητικές δυνάµεις στις ανθρώπινες σχέσεις. Το γεγονός ότι δηµιουργούνται οµάδες οι οποίες στο εσωτερικό τους αναπτύσσουν ελκτικές δυνάµεις αλλά απωθητικές µε άλλες οµάδες ίσως παίζει ρόλο στην ανακοπή της διάδοσης των επιδηµιών.
Το βιβλίο του Νίκολας Α. Χρηστάκη «Προσχέδιο – Οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κάτοπτρο σε μετάφραση – επιμέλεια Βασ. Ντζούνη, Αλ. Μάμαλη, Αζ. Καραμανλίδη.
Ο συγγραφέας θα παρουσιάσει το βιβλίο του στις 21/10 στο Public Τσιμισκή στη Θεσσαλονίκη (19.00).
