Ο Παντελής Μπουκάλας και ο Γιάννης Καλαβριανός της «Ιφιγένειας της εν Αυλίδι» του ΚΘΒΕ μας μιλούν για την τραγωδία που ανεβαίνει στην Επίδαυρο.
Το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος αναθέτει στον Γιάννη Καλαβριανό τη σκηνοθεσία ενός αρχαίου δράματος και στον ποιητή, αρθρογράφο, επιμελητή εκδόσεων, συγγραφέα και μεταφραστή Παντελή Μπουκάλα την παραγγελία για µια νέα μετάφρασή του. Από τη σύμπραξη των δύο δημιουργών γεννήθηκε η «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» του Ευριπίδη, η φετινή καλοκαιρινή παραγωγή του ΚΘΒΕ η οποία έκανε πρεμιέρα στη Θεσσαλονίκη στις 3 Ιουλίου και παρουσιάζεται στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου την Παρασκευή 19 και το Σάββατο 20 Ιουλίου.
Πρόκειται για ένα από τα πέντε έργα του τραγικού ποιητή με θέμα από τον Τρωικό κύκλο που έγραψε λίγο πριν από τον θάνατο του τα χρόνια 408-406 π.Χ. στην Πέλλα όπου ζούσε εκδιωγμένος από την Αθήνα ως ασεβής.
Τι θέλει να πει στους ακροατές του ο τραγικός ποιητής;
Παντελής Μπουκάλας: Θέλει να τους µιλήσει για τους επαγγελματίες πατριώτες αλλά δεν αποκλείει την ύπαρξη θετικού πατριωτισμού, θέλει να ακούσουν το αίτημα που εκφέρει η βασιλοπούλα η οποία βγαίνει έξω από τον κόσμο του κυνισμού, των υπολογισµών, των φιλοδοξιών και αυτοθυσιάζεται.
Ο Ευριπίδης ζει και πολιτεύεται µε το θέατρό του σε µια περίοδο κρίσης.
Π.Μπ.: Στη λήξη του λεγόµενου χρυσού αιώνα, που έχει αποµείνει πια η βαριά σκουριά: ο διχασµός των Ελλήνων, ο διχασµός µέσα στην πόλη των Αθηνών µεταξύ ολιγαρχικών και δηµοκρατικών ενώ έχει χαθεί ο µισός στρατός τους στα ορυχεία των Συρακουσών. Ο Ευριπίδης διώχτηκε στην Πέλλα, πιθανότατα για να σωθεί γιατί τον εγκάλεσε στο δικαστήριο για ασέβεια ο ίδιος που κατήγγειλε τον Αριστοφάνη, ο δηµαγωγός Κλέωνας, το χειρότερο υπόδειγµα της εποχής, που στράφηκε εναντίον και των δύο κριτικών της δηµαγωγίας. Είναι ένας ορθολογιστής κριτικός της δηµοκρατίας. Είναι ο αποδοµητής της θεολογίας. Θέµα του σε αυτό το έργο είναι και το ερώτηµα αν πράγµατι η θεά Αρτεµη απαιτεί την ανθρωποθυσία ή είναι µια κοµπίνα του µάντη Κάλχα. Στο σύνολο του έργου του είναι αποδοµητής. Είναι ο από σκηνής φιλόσοφος. Είναι αυτός που µπορεί να παίξει στα όρια ανάµεσα στην τραγωδία και την κωµωδία. Υπάρχουν τραγωδίες του Ευριπίδη που δεν ξέρουµε ακόµη αν υπακούν στο σχήµα της τραγωδίας όπως το έχουν ορίσει.
Η «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» είναι τέτοιου είδους τραγωδία;
Π.Μπ.: Είναι µια τραγωδία µε πολλή ειρωνεία. Πολύ άνετα µπορεί να την παραστήσει κάποιος ως κορυφαίο πατριωτικό δράµα µε τη λήξη του οποίου πιάνουµε τα όπλα και πάµε να πάρουµε τα Σκόπια. Μάλιστα θα είναι πιο εύκολο άµα τους ντύσεις και µε χλαµύδες, αν χαµηλώσεις τους τόνους της ειρωνείας –της ευριπίδειας ειρωνείας–, τους τόνους της αυτοαµφισβήτησης των ηρώων, της αυτογελοιοποίησης. Είναι νόµιµο το γέλιο σε αυτό το έργο, όµως σφιγγόµαστε επειδή είναι τραγωδία. Ο αρχαίος θεατής ο οποίος ήξερε τον µύθο απέξω και ανακατωτά θα γελούσε σε ορισµένα σηµεία και θα αναφωνούσε: «Ε ρε κερατά Ευριπίδη, πού µας έχεις πάει, δεν έχεις αφήσει τίποτε ατσαλάκωτο».
Γιάννης Καλαβριανός: Οι χαρακτήρες του Ευριπίδη δεν είναι ηρωικοί. ∆εν έχει τίποτε το ηρωικό ούτε ο Αγαµέµνονας ούτε ο Μενέλαος ούτε καν ο Αχιλλέας. ∆εν πρόκειται για παράσταση ηρώων.
Π.Μπ.: Και δεν είναι αυθαιρεσία από την πλευρά του σκηνοθέτη ή του µεταφραστή – το κείµενο σε πάει εκεί.
Αποτέλεσε αυτό για σας πρόκληση;
Γ.Κ.: Οι ήρωες αυτής της τραγωδίας έχουν πολλά χαρακτηριστικά του µετέπειτα ψυχολογικού θεάτρου, είναι πολυπρισµατικοί, έχουν ψυχολογικό βάθος. Για µένα, που δεν έχω ασχοληθεί ξανά µε το αρχαίο δράµα και έχω εκπαιδευτεί στο ψυχολογικό θέατρο, ήταν αναγνωρίσιµο σκαλί. Η Κλυταιµήστρα σε αυτό το έργο δεν έχει σχέση µε την Κλυταιµήστρα που ξέρουµε. Ούτε ο Αχιλλέας, τον οποίο όταν ρωτάει τι να κάνει, αυτός της απαντά ότι πρέπει να παρακαλέσει τον άντρα της. Και εκείνη του οπλίζει το χέρι λέγοντας ότι ο Αγαµέµνονας είναι δειλός και ότι τρέµει τον στρατό. Περιµένεις από αυτούς µια άλλη συµπεριφορά σύµφωνα µε τη µυθολογία τους, αλλά αυτό δεν συµβαίνει εδώ.
Π.Μπ.: Η «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» είχε κατηγορηθεί από τον κατεξοχήν κριτικό της εποχής, τον Αριστοτέλη, για «ανωµαλία ήθους». Ο αγώνας λόγου, που είναι το µοτίβο όλων των τραγωδιών και όλης της αρχαίας σκέψης, εδώ έχει πολύ άµεσο αποτέλεσµα. Η συνεχής αυτοαµφισβήτηση των χαρακτήρων όπως τους πλάθει ο Ευριπίδης είναι ανεπίτρεπτη µε βάση την τραγωδία. Αυτή η «ανωµαλία ήθους» που λέει ο Αριστοτέλης για τον σηµερινό αναγνώστη, όπως ο Γιάννης ή εγώ, είναι ακριβώς αυτό που εκσυγχρονίζει τον Ευριπίδη.
Γ.Κ.: Χρησιµοποιεί το µυθικό υλικό –χωρίς να τον επηρεάσει η αντίληψη ότι όπως µας τα είπαν οι πατεράδες µας πρέπει να τα αφήσουµε– για να τους πει κάτι άλλο, γνωρίζοντας µάλιστα ότι απευθύνεται σε ένα κοινό που ξέρει πολύ καλά τον µύθο.
Η όψη της παράστασης είναι ήσυχη, το σκηνικό αυστηρά µινιµαλιστικό.
Γ.Κ.: Θέλω το σκηνικό να µην έχει τέλος. Θα περιέχει ό,τι βρεθεί σε κάθε θέατρο που θα παιχτεί η παράσταση. Θέλω τα πράγµατα να είναι ανοιχτής ανάγνωσης. Να υπάρχει ένα πλαίσιο που να απαιτεί από τον άλλο να είναι εδώ, να κάνει έναν κόπο ο θεατής, να βάλει ενεργητικά το δικό του κοµµατάκι για να συµπληρώσει την εικόνα που θέλει να δει. Και εννοείται ότι το σηµείο όπου θα καταλήξει ο καθένας έχει να κάνει µε το από ποιο σηµείο ξεκινάει. Εµείς λέµε µια ιστορία. Καθαρά και ξάστερα. Χωρίς περιττές σάλτσες.
Υπάρχουν δύο µικρόφωνα επί σκηνής.
Γ.Κ.: Για τη µεταστροφή της Ιφιγένειας. ∆εν είναι ξεκάθαρο αν η απόφασή της είναι τόσο αθώα. Είναι ένας άνθρωπος που έχει ενσωµατώσει τον λόγο του πατέρα του και παίρνει µια απόφαση. Ηθελα να αλλάξει η φωνή της, να µην καταλαβαίνω αν έρχεται από µέσα της ή όχι. Να πάει µπροστά στο µικρόφωνο και να µας πει «τώρα θα εκφέρω έναν λόγο που ίσως και να µην είναι απολύτως δικός µου». Παίρνουµε µια απόφαση και δεν ξέρουµε γιατί την πήραµε. Κατά την προσωπική µου αντίληψη δεν πιστεύω ότι η εκκίνησή µας είναι πάντα ξεκάθαρη.
Περιγράψτε µας ένα στοιχείο της παράστασης που ξεχωρίσατε, κ. Μπουκάλα.
Π.Μπ.: Το γαλάζιο ελάφι. Είναι η υπόµνηση µε την οποία από την αρχή εγγράφεται το τέλος. Το τέλος που έχει τη µορφή του παραλόγου. Είναι ένας βουβός αφηγητής. Μιλάει µε το σώµα του και µε το χρώµα του. ∆εν ξέρω πώς προέκυψε στο ιερό κεφάλι του Γιάννη αυτή η επινόηση αλλά είναι πραγµατικά κάτι που ξεχώρισα. Το τέλος δεν είναι αυτό που θα σας πω εγώ απόψε, αυτό που θα συµβεί είναι παράλογο· µην το πιστέψετε. ∆εν υπάρχουν γαλάζια ελάφια. Αυτή είναι η λογική του Ευριπίδη.
Γιατί το ελάφι είναι αρσενικό;
Γ.Κ.: Είναι ένας κόσµος αντρών που αποφασίζουν για τους πολέµους, µοιράζεται την εξουσία, την ανταλλάσσουν… οι γυναίκες παρακολουθούν.
Π.Μπ.: Κάποιες στιγµές όµως αποφασίζουν και δρουν. Υπάρχει µια υποσηµείωση µε αστερίσκο στο κείµενο που λέει «η συνέχεια επί της οθόνης». Εδώ ο Ευριπίδης συµφωνεί µε τον δάσκαλό του τον Αισχύλο, είναι ξεκάθαρη η εξαγγελία της Κλυταιµήστρας γι’ αυτό που περιµένει τον Αγαµέµνονα. Του το λέει όσο πιο καθαρά γίνεται. Η Κλυταιµήστρα είναι τιµηµένη από τον Ευριπίδη ως προς την πνευµατική της καθαρότητα, όπως και στον «Αγαµέµνονα» του Αισχύλου, όπου εκδικείται για την κόρη της. Εδώ εγγράφεται ένα χρέος τιµωρίας. «Μια τόση δα αφορµή θα χρειαζόταν για να σου στήσω/ µε τις κόρες που µου απόµειναν/ την πρεπούµενη υποδοχή όταν γυρίσεις».
Γιατί µας ενδιαφέρουν σήµερα τα αρχαία κείµενα; Γιατί γίνονται νέες µεταφράσεις;
Π.Μπ.: Γιατί και η ποίηση εξελίσσεται, η γλώσσα εξελίσσεται, η φιλολογία εξελίσσεται, ο τρόπος που προσλαµβάνονται τα αρχαία κείµενα εξελίσσεται. Γιατί θίγουν τα βασικά διλήµµατα της ανθρώπινης κατάστασης, τη σύγκρουση µε τους θεούς, τη σύγκρουση µεταξύ των ελεύθερων και των µη ελεύθερων, την εσωτερική ταραχή, τη σχέση µας µε τα ταµπού· έχουν δε µια επικαιρότητα άθικτη την οποία θα εξακολουθήσουν να έχουν. Η µατιά µας αλλάζει. Και µερικές φορές η µατιά µας γίνεται ασεβής. Χρειάζεται ασέβεια αλλά να µη γίνεται βλασφηµία. Η βλασφηµία είναι όταν θεωρούµε το αρχαίο κείµενο απλώς πρόσχηµα, όταν το χρησιµοποιούµε σαν καµβά που πετάµε πάνω του οτιδήποτε για να βγει εύκολα το γέλιο χωρίς µνήµη. Γέλα µε τον Κλέωνα ως τύπο δηµαγωγού. Μάθε τον και συ ο σύγχρονος θεατής. Μην τον ταυτίσεις σώνει και καλά µε τον οποιονδήποτε.
Γ.Κ.: Το θέατρο είναι λαϊκό είδος, παρά ταύτα δεν µπορεί να γίνεται µε λαϊκίστικους όρους. Εχεις την ευθύνη να εκµεταλλευτείς την ευκαιρία της κοινωνικής συνάθροισης και το πνεύµα σου να έχει και κάποιες νησίδες πολυτέλειας µέσα στον χαµό. Να πεις την ιστορία ωραία και να παρακινήσεις τον άλλο να διαβάσει κάτι µετά. Είµαστε και εδώ γιατί υπάρχει αυτός ο επιφανής νεκρός που ήρθαµε να ακούσουµε την ιστορία του. Ας την ακούσουµε. Οσο πιο καθαρά γίνεται.
INFO
«Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» του Ευριπίδη, Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 19 και 20 Ιουλίου
Μετάφραση: Παντελής Μπουκάλας
Σκηνοθεσία: Γιάννης Καλαβριανός
Σκηνικά-Κοστούμια: Αλεξάνδρα Μπουσουλέγκα, Ράνια Υφαντίδου
Mουσική: Θοδωρής Οικονόμου
Μουσικός επί σκηνής: Δημήτρης Χουντής
Kίνηση: Δημήτρης Σωτηρίου
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος
Ιφιγένεια: Ανθή Ευστρατιάδου
Αγαμέμνονας: Γιώργος Γλάστρας
Κλυταιμήστρα: Μαρία Τσίμα
Μενέλαος: Νικόλας Μαραγκόπουλος
Αχιλλέας: Θανάσης Ραφτόπουλος
Πρεσβύτης: Γιώργος Καύκας
Αγγελιοφόρος: Χρίστος Στυλιανού
Χορός: Μομώ Βλάχου, Στελλίνα Βογιατζή, Δέσποινα Γιαννοπούλου, Ιωάννα Δεμερτζίδου, Δανάη Επιθυμιάδη, Αίγλη Κατσίκη, Λήδα Κουτσοδασκάλου, Μαρία Κωνσταντά, Αλεξία Μπεζίκη, Ζωή Μυλωνά, Μαριάνθη Παντελοπούλου, Κατερίνα Παπαδάκη, Ρεβέκκα Τσιλιγκαρίδου
Η περιοδεία της παράστασης μετά την Επίδαυρο:
Αρχαίο Θέατρο Κουρίου – Κύπρος, 26 & 27/7
Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης, 7/8
Θέατρο Αλτιναλμάζη – Αλεξανδρούπολη, 22/8
Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων, 24/8
Κηποθέατρο Αλκαζάρ – Λάρισα, 28/8
Αρχαίο Θέατρο Δίον, 30/8
Παλαιό Ελαιουργείο – Ελευσίνα, 6/9
Κηποθέατρο Παπάγου – Αθήνα, 11/9
Θέατρο Βράχων «Μελίνα Μερκούρη» – Αθήνα, 13/9
Βασιλικό Θέατρο – Θεσσαλονίκη, 20, 21 & 22/9
*Φωτογραφίες: Γιώργος Κωνσταντινίδης/Eurokinissi
*Φωτογραφίες από την παράσταση: Τάσος Θώμογλου
