Η Αναστασία Φαλτάιτς μας ξεναγεί στα μυστικά του ιστορικού – λαογραφικού μουσείου του νησιού
Η Αναστασία Φαλτάιτς μας ταξιδεύει με τις διηγήσεις της στην εποχή που οι κάτοικοι της Σκύρου αντιμετώπιζαν την απειλή των Φράγκων και των πειρατών και εγκατέλειπαν τα χωριά τους για να προστατευτούν. Τα παραδοσιακά στοιχεία του σκυριανού σπιτιού, τα έθιμα της Αποκριάς που έχουν τις ρίζες τους στη λατρεία του Διονύσου και τα σπάνια ντοκουμέντα για τον ελληνικό διαφωτισμό και τη Φιλική Εταιρεία.
Το μουσείο ιδρύθηκε το 1964 από τον Μάνο Φαλτάιτς και είναι ένα από τα πρώτα τοπικά ιστορικολαογραφικά μουσεία της Ελλάδας. «Ο Μάνος Φαλτάιτς αποφάσισε να μετατρέψει το πατρικό του σπίτι σε μουσείο με την προτροπή της μεγάλης αδερφής του πατέρα του Μαρίας, η οποία είχε ασχοληθεί ενδελεχώς με τη λαογραφία και ήταν στενή φίλη της Αγγελικής Χατζημιχάλη και της Εύας Σικελιανού. Μέσα στον χώρο βρίσκονταν αρκετά αντικείμενα λαογραφικού ενδιαφέροντος όπως κεντήματα, στολές και παλιά κεραμικά. Ολα αυτά κοσμούσαν τον χώρο του σκυριανού σπιτιού, το οποίο περιλαμβάνει έναν συγκεκριμένο τύπο διακόσμησης» αναφέρει στο Documento η Αναστασία Φαλτάιτς η οποία από το 1971 έχει αναλάβει τη λειτουργία και τη διεύθυνση του ομώνυμου Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου.
Πρόκειται για έναν ζωντανό τόπο συνάντησης και πολιτιστικών δράσεων. «Aυτό που με ένοιαζε ήταν να δημιουργήσω ένα “Μουσείο”, έναν ναό δηλαδή των Μουσών και όχι απλά μια έκθεση συλλογών ή μια λειψανοθήκη» έγραφε τότε ο Μάνος Φαλτάιτς, ο οποίος ανέπτυξε πλούσιο συγγραφικό και ζωγραφικό έργο από τη δεκαετία του 1980 και μέχρι το τέλος της ζωής του.
Οι πειρατές, οι Φράγκοι και οι Γέροι της Αποκριάς
Οι συλλογές και οι δραστηριότητες του μουσείου αναδεικνύουν την πλούσια ιστορία και τη λαογραφία της Σκύρου. Οπως εξηγεί η Αναστασία Φαλτάιτς, «η Σκύρος έχει δια-τηρήσει αρκετά στοιχεία από τον παραδοσιακό της πολιτισμό. Το σκυριανό σπίτι είναι ο χώρος όπου ζούσε και δρούσε η σκυριανή οικογένεια για αρκετούς αιώνες και διατηρείται μέχρι σήμερα. Οι παραδοσιακές φορεσιές, τα παλιά αντικείμενα, τα κεραμικά και τα γυάλινα περνάνε πλέον από γενιά σε γενιά και βρίσκονται μέσα σε κάθε σπίτι της Σκύρου. Πρόκειται για ένα μονόχωρο σπίτι γύρω στα 30 τετραγωνικά μέτρα, το οποίο είναι χωρισμένο με μια ξυλοκατασκευή (μπουλμές). Το πατάρι ήταν ο χώρος όπου κοιμόταν συνήθως η οικογένεια, ενώ το μπροστινό μέρος προοριζόταν για όλες τις χρήσεις. Από τον 13ο αιώνα που πραγματοποιήθηκε η άλωση της Πόλης από τους Φράγκους άρχισε να επικρατεί στο Αιγαίο μια έκρυθμη κατάσταση, η οποία έδωσε αφορμή στην πειρατεία να αναπτυχθεί. Βρισκόμενοι αντιμέτωποι με δύσκολες συνθήκες ζωής, οι Σκυριανοί εγκατέλειψαν τα χωριά τους και εγκαταστάθηκαν σταδιακά μέσα στον οικισμό, το Χωριό. Τα σπίτια έπρεπε να είναι μικρά και να βρίσκονται κοντά στο κάστρο για να μπορούν οι κάτοικοι να προστατεύονται από τους επιδρομείς».
Κυρίαρχο ρόλο στη ζωή και στον πολιτισμό των Σκυριανών καταλαμβάνουν η Αποκριά και τα πανηγύρια. «Το δρώμενο αυτό ανάγεται στην αρχαία λατρεία του Πάνα και στη συνέχεια του Διονύσου. Δεν έχει σταματήσει ποτέ να γιορτάζεται στο νησί και περιλαμβάνει όλες τις εκφράσεις και τις εκδηλώσεις που τολμώ να πω ότι υπήρχαν από την αρχαιότητα. Δεν πρόκειται για αναβίωση αλλά για συνέχιση της βίωσης. Οι εκδηλώσεις δεν οργανώνονται κεντρικά από τον δήμο ή από κάποιον πολιτιστικό σύλλογο του νησιού. Οι ίδιοι οι Σκυριανοί έχουν φυλάξει αυτές τις φορεσιές μέσα στα μπαούλα τους και συνεχίζουν μόνοι τους την παράδοσή τους. Κυρίαρχη μορφή της Αποκριάς είναι ο Γέρος, ο οποίος φοράει ένα βαρύ παλτό σαν φλοκάτη (“καπότο”), γύρω από τη μέση του κρέμονται δεκάδες κουδούνια διάφορων μεγεθών, φοράει μάσκα στο πρόσωπο, μάλλινες άσπρες υφαντές κάλτσες (“τροχαδόκαλτσες”) και στο χέρι του κρατάει ραβδί. Κατά τη διάρκεια της Αποκριάς οι νέοι περιδιαβαίνουν στα δρομάκια του Χωριού χτυπώντας τα κουδούνια τους. Η “Κορέλα” είναι άντρας ντυμένος γυναίκα ο οποίος φοράει μάσκα στο πρόσωπο και χορεύει γύρω από τον Γέρο, ενώ ο Φράγκος είναι ντυμένος με παλιά ρούχα. Αυτή η φορεσιά έχει στόχο να γελοιοποιήσει αυτούς που ήταν “φραγκοφορεμένοι”. Επίσης μια από τις παραδοσιακές φορεσιές της Σκύρου είναι η νυφική».
Από τον Ευριπίδη στη Φιλική Εταιρεία
Οι συλλογές του μουσείου με σπάνια και πολύτιμα βιβλία ξεκινούν από τις πρώτες εκδόσεις από το 1500 και μετά και φτάνουν μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα. «Ο Δημήτριος ήταν ο παππούς του Μάνου ο οποίος είχε ζήσει για πολλά χρόνια στην Οδησσό και τη Σμύρνη και ήταν συλλέκτης παλαιών βιβλίων. Στους χώρους μας στεγάζονται πολλές κατηγορίες βιβλίων. Για παράδειγμα, υπάρχει έκδοση των Απάντων του Ευριπίδη η οποία χρονολογείται από το 1503. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στη Βενετία από τον σπουδαίο εκδοτικό οίκο εκείνης της εποχής του Αλδου Μανούτιου. Επίσης στο αρχείο του μουσείου υπάρχουν νομικά βιβλία όπως ο “Πανδέκτης” σε μια σπάνια έκδοση του 1550. Πρόκειται για την κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου από τον Ιουστινιανό. Μια ακόμη σημαντική κατηγορία είναι αυτή του ελληνικού διαφωτισμού με βιβλία τα οποία τυπώθηκαν από Ελληνες οι οποίοι ζούσαν σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και είχαν στόχο τη μόρφωση και την εκπαίδευση των νέων. Επίσης έχουμε την τύχη να βρίσκεται στο αρχείο του μουσείου μας ένας σημαντικός αριθμός ντοκουμέντων που αφορούν την ιστορία της Σκύρου την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας και την περίοδο μετά την Επανάσταση αλλά και τη Φιλική Εταιρεία. Υπάρχει η χειρόγραφη προκήρυξη της Φιλικής Εταιρείας, ένα κείμενο που είχε συνταχθεί από το περιβάλλον του Υψηλάντη και κυκλοφορούσε μεταξύ των ομογενών για να μυηθούν στην Επανάσταση». Η Αναστασία Φαλτάιτς έχει εκδώσει και δικές της ιστορικές μελέτες για θέματα της νεοελληνικής ιστορίας, ενώ ασχολήθηκε από πολύ νωρίς με τη λογοτεχνία εκδίδοντας την πρώτη της νουβέλα το 1955 με τον τίτλο «Κυνηγώντας τον ίσκιο μου».
Ζωγραφίζοντας την αγωνία της ύπαρξης
Η ζωγραφική του Μάνου Φαλτάιτς αποτυπώνει το πάθος και την αγωνία της ανθρώπινης ύπαρξης. Δημιούργησε ένα δικό του ρεύμα το οποίο ονόμασε «ψυχορατική ζωγραφική». «Ο Μάνος ζωγράφιζε από μικρός. Από τη δεκαετία του ’80 όμως άρχισε να ασχολείται πιο συστηματικά. Με τα έργα του προσπαθούσε να μεταδώσει τον εσώτερο κόσμο των ανθρώπων που ζωγράφιζε. Δεν χρησιμοποιούσε ποτέ μοντέλα. Μια εντύπωση που είχε κρατήσει από κάποιον, μια κατάσταση που είχε αποτυπώσει στο μυαλό του ήταν αυτά που του έδιναν το έναυσμα για δημιουργία. Ο τρόπος που χρησιμοποιούσε τα χρώματα έχει μια ζωντάνια και μια πρωτοτυπία που καθηλώνει. Οταν ζωγράφιζε πρόσωπα ξεκινούσε πάντα από τα μάτια και την έκφραση και όχι από το περίγραμμα. Πολλές από τις μορφές του αποτυπώνουν την ταραχή της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ τα τοπία και ειδικά τα κυπαρίσσια του προσδίδουν μεταφυσική διάσταση στα έργα του».
Το μουσείο διαθέτει και μια από τις μεγαλύτερες και πλουσιότερες συλλογές παραδοσιακών γεωργικών και κτηνοτροφικών εργαλείων. Τα αντικείμενα αυτά της παραδοσιακής πρωτογενούς και δευτερογενούς οικονομίας συγκεντρώθηκαν από όλα τα μέρη της Ελλάδας. «Ο Μάνος Φαλτάιτς τη δεκαετία του ’70 και του ’80 γύρισε όλη την Ελλάδα και συγκέντρωσε αυτά τα αντικείμενα με σκοπό να δημιουργήσει στη Σκύρο ένα κέντρο παραδοσιακών σπουδών. Είναι αντιπροσωπευτικά όλου του παραδοσιακού πολιτισμού του ελληνικού χώρου και των διάφορων επαγγελμάτων: του τσοπάνη, του γεωργού, του μελισσουργού, του οινοποιού, του σιδηρουργού, του παπουτσή. Ευελπιστούμε ότι κάποια στιγμή θα μπορέσουν να αξιοποιηθούν. Από την πολιτεία δεν είχαμε σημαντική στήριξη όλα αυτά τα χρόνια. Ο Μάνος ήταν ανεξάρτητο πνεύμα και δεν ήταν ποτέ προσκείμενος σε κάποιο κόμμα. Εμείς κρατήσαμε το μουσείο ζωντανό όλες αυτές τις δεκαετίες και φτιάξαμε ένα υπαίθριο θέατρο μέσα στο άλσος, στο οποίο διοργανώναμε για δέκα συνεχόμενα χρόνια το Φεστιβάλ Σκύρου. Ο Μάνος είχε γράψει μια σειρά από θεατρικά έργα εμπνευσμένα από την ελληνική μυθολογία και τους Ελληνες της αρχαίας εποχής που είχαν αγωνιστεί για το κοινό καλό. Δημιουργήσαμε αυτό το μουσείο ως χώρο των Μουσών, ως τόπο συνάντησης, μόρφωσης και επικοινωνίας και όχι ως αποθήκη με παλιά αντικείμενα. Από το 1979 ιδρύσαμε και καλλιτεχνικό εργαστήρι με τη συμβολή νέων εθελοντών».
Ενθύμια από το Παρίσι της εξέγερσης
Το ταξίδι της Αναστασίας και του Μάνου Φαλτάιτς στο Παρίσι τον ταραγμένο Απρίλιο του 1968 κρύβει μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. «Στο μουσείο έχουμε φυλάξει και ένα μικρό αρχείο από την εποχή που επισκεφθήκαμε το Παρίσι, τότε που είχε φουντώσει η αντίσταση των Ελλήνων φοιτητών ενάντια στη χούντα. Από το ταξίδι μας έχουμε κρατήσει προκηρύξεις, μια σπάνια αφίσα και περιοδικά που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη από Ελληνες φοιτητές. Ολα αυτά τα φέραμε με μεγάλη δυσκολία στην Ελλάδα γιατί οι έλεγχοι στα σύνορα ήταν εξονυχιστικοί. Κάποια στιγμή βρεθήκαμε μπροστά στο δίλημμα να τα πετάξουμε ή να τα κρατήσουμε με μεγάλη προσοχή. Με κάποια μικρά τεχνάσματα περάσαμε με επιτυχία από τον έλεγχο, καθώς τα έκρυψα σε μια σακούλα με τρόφιμα».
