Ηδη από τη δεκαετία του ’90 με διαδοχικές νομοθετικές παρεμβάσεις θεσπίστηκαν ρυθμίσεις για τους προστατευόμενους μάρτυρες που καταθέτουν για πράξεις τρομοκρατίας και οργανωμένου εγκλήματος, για τους μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος που καταθέτουν για εγκλήματα διαφθοράς και για τους «εξαφανιζόμενους» μάρτυρες, που καταθέτουν για εγκλήματα διακίνησης ναρκωτικών.
Στην παρούσα συγκυρία η δημόσια συζήτηση αφορά τον θεσμό των μαρτύρων δημόσιου συμφέροντος, άλλως whistleblowers, οι οποίοι με πληροφορίες προς τις αρχές συμβάλλουν στην καταπολέμηση εγκλημάτων διαφθοράς. Στο άρθρο 47 του νέου Κώδικα Ποινικής Δικονομίας ρυθμίζονται τα σχετικά ζητήματα με τους μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος, στους οποίους μπορεί να παρέχεται προστασία, όπως και στους μάρτυρες σε πράξεις τρομοκρατίας και οργανωμένου εγκλήματος κατά τα οριζόμενα στην 429/2018 κοινή υπουργική απόφαση.
Η προστασία παρέχεται προς αποφυγή αντιποίνων και τυχόν νομικών συνεπειών που μπορεί να επέλθουν από υποβολή μηνύσεων εκ μέρους των καταγγελλομένων. Τα μέτρα προστασίας είναι αστυνομικά, όπως η φύλαξη της οικίας, η κυκλοφορία με συνοδεία αστυνομικού, η τοποθέτηση συναγερμών και καμερών στους χώρους κατοικίας και εργασίας· δικονομικά, όπως η κατάθεση με ανωνυμία ή και ψευδωνυμία, με ηλεκτρονικά ηχητικά ή οπτικά μέσα, με αλλοίωση-παραποίηση της φωνής για την αποφυγή τυχόν αναγνώρισης καθώς και η αποχή της εισαγγελικής αρχής από την ποινική δίωξη των εν λόγω μαρτύρων· αλλά και διοικητικά.
Βασικός σκοπός αυτών των μέτρων είναι η διατήρηση της ανωνυμίας. Το καθεστώς προστασίας σε μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος χορηγείται από τον κατά τόπο αρμόδιο εισαγγελέα πλημμελειοδικών ή τον εισαγγελέα εγκλημάτων διαφθοράς έπειτα από έγκριση του αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου, που εποπτεύει τους εισαγγελείς εγκλημάτων διαφθοράς. Μόνο με πράξη του εισαγγελέα που χαρακτήρισε τον μάρτυρα ως δημόσιου συμφέροντος και χορήγησε προστασία μπορεί να ανακληθεί σε οποιοδήποτε στάδιο της ποινικής δίκης ο χαρακτηρισμός του μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος και η παρασχεθείσα προστασία υπό αυστηρότατες προϋποθέσεις.
Στο στάδιο της προδικασίας δεν προβλέπεται η δυνατότητα αποκάλυψης των στοιχείων του προστατευόμενου μάρτυρα. Και αυτό γιατί στην προδικασία παρέχεται σημαντική προστασία στον μάρτυρα προκειμένου να πειστεί με την κατάθεσή του να δώσει τη δυνατότητα στις διωκτικές αρχές να διενεργήσουν πληθώρα ανακριτικών πράξεων με σκοπό τη συλλογή και άλλων αποδεικτικών στοιχείων.
Αντίθετα, η προσφερόμενη προστασία μειώνεται δραστικά στη διαδικασία στο ακροατήριο με τη δυνατότητα που παρέχεται στο δικαστήριο είτε αυτεπάγγελτα είτε με αίτηση διαδίκου να ζητήσει την αποκάλυψη των στοιχείων του μάρτυρα και τη διά ζώσης εξέτασή του, καθώς και με την προβλεπόμενη απαγόρευση καταδίκης κατηγορουμένου με μοναδικό αποδεικτικό στοιχείο την κατάθεση προστατευόμενου μάρτυρα τα στοιχεία του οποίου δεν αποκαλύφθηκαν.
Σε καμιά διάταξη νόμου δεν προβλέπεται η δυνατότητα οποιουδήποτε άλλου κρατικού οργάνου να αποφασίσει την ανάκληση του χαρακτηρισμού ενός μάρτυρα ως δημόσιου συμφέροντος ή προστατευόμενου. Είναι παράνομη οποιαδήποτε ενέργεια ή παράλειψη οποιουδήποτε φορέα δημόσιας εξουσίας μπορεί να θέσει σε κίνδυνο το καθεστώς προστασίας του μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος και να αποκαλύψει τα στοιχεία της ταυτότητάς του χωρίς προηγούμενη έγκριση του εισαγγελέα που χαρακτήρισε τον μάρτυρα ως δημόσιου συμφέροντος και χορήγησε την προστασία.
Ο τόπος και ο τρόπος εξέτασης των εν λόγω μαρτύρων σε άλλες ποινικές διαδικασίες αποφασίζονται μόνο από τον εισαγγελέα που χορήγησε την ιδιότητα του μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος και υπό προστασία. Στο άρθρο 11 της ΚΥΑ 429/2018 προβλέπεται ο τρόπος κατάθεσης του προστατευόμενου προσώπου, ενώ στο άρθρο 9 της ίδιας ΚΥΑ προβλέπεται πότε θεωρείται ότι ο προστατευόμενος μάρτυρας δεν συνεργάζεται για την επιτυχία των μέτρων προστασίας που είναι απαραίτητα για τη διαφύλαξη της μυστικότητας των διαδικασιών.
Με αυτά τα δεδομένα, στην υπόθεση Novartis η μόνη αρμόδια να αποφασίσει για την ανάκληση του χαρακτηρισμού ως μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος και την άρση του καθεστώτος προστασίας σε αυτό το στάδιο της ποινικής διαδικασίας είναι η εισαγγελέας εγκλημάτων διαφθοράς η οποία χαρακτήρισε τα συγκεκριμένα πρόσωπα προστατευόμενους μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος και η οποία μάλιστα εξοπλίζεται από το σύνταγμα και τον νόμο με προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία σε ό,τι αφορά τη δικαιοδοτική κρίση της, ακόμη και έναντι εντολών ιεραρχικώς προϊσταμένων εισαγγελικών λειτουργών.
