Η καταστροφή στην Τουρκία αναμένεται να μείνει στην ιστορία της χώρας ως μια από τις μεγαλύτερες που έχουν συμβεί ποτέ. Το μέγεθος των σεισμών που χτύπησαν τα νοτιοανατολικά της χώρας ήταν τρομακτικό, όμως η πρόνοια για την αποφυγή των χειρότερων φαίνεται ότι δεν πάρθηκε ποτέ. Το στρεβλό οικονομικό μοντέλο, η διαφθορά στον κρατικό μηχανισμό που επέτρεπε την οικοδόμηση προβληματικών κτιρίων, ο πολιτικός τυχοδιωκτισμός για να γεμίσουν τα ταμεία φαίνεται ότι είναι οι κύριες παθογένειες της γειτονικής χώρας που πολλαπλασίασαν τα θύματα του σεισμού.
Η πολιτική διάσταση της συμφοράς
Τέτοια είναι η αγανάκτηση των πολιτών της Τουρκίας που πολλοί δεν μπορούν παρά να κάνουν τον παραλληλισμό με τον σεισμό του 1999 και την ολιγωρία της τότε κυβέρνησης Ετσεβίτ. Σε εκείνο τον σεισμό ανέτειλε το αστέρι του τότε δημάρχου Κωνσταντινούπολης Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ενώ τώρα μένει να αποδειχτεί αν ένας άλλος σεισμός έρχεται για να σβήσει την όποια λάμψη απέμεινε στον Τούρκο πρόεδρο.
Είναι αναπόφευκτο ότι ο σεισμός και η ανταπόκριση του κρατικού μηχανισμού σε αυτόν θα παίξουν σημαντικό ρόλο στις επερχόμενες εκλογές, η ημερομηνία διεξαγωγής των οποίων μπορεί να μετατεθεί σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης σύμφωνα με το σύνταγμα. Ο Ερντογάν φαίνεται ότι είναι μπροστά από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) στις δημοσκοπήσεις, όμως η διαφορά μπορεί να μειωθεί μετά την τραγική ολιγωρία.
Ο επικεφαλής του CHP Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου είπε ότι οι πλημμελείς κατασκευές συνέβαλαν στην αύξηση των νεκρών. Κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι δεν πήρε μαθήματα από το παρελθόν, ενώ την επέπληξε ότι σπατάλησε άσκοπα τα χρήματα των φορολογουμένων που προορίζονταν για την πολιτική προστασία.
Βέβαια, είναι πιθανό η καταστροφή να λειτουργήσει ως παράγοντας που θα συσπειρώσει τους πολίτες γύρω από τον Ερντογάν. Από το 2003 ο Τούρκος πρόεδρος έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά για την πολιτική του καριέρα σειρά από φυσικές καταστροφές. Η αντίδρασή του όμως όχι μόνο στον σεισμό αλλά και στον καλπάζοντα πληθωρισμό και στα γεωπολιτικά ζητήματα που ανέκυψαν μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία θα κρίνει τελικά αν ο «σουλτάνος» θα συνεχίσει τη… βασιλεία του στη γειτονική χώρα ή αν ήρθε η στιγμή να παραδώσει τα σκήπτρα.
Φτώχεια και των γονέων αλλά και κακοτεχνίες
Δεν ήταν τυχαίο ότι η φονικότητα του σεισμού ήταν τόσο μεγάλη στις περιοχές της νοτιοανατολικής Τουρκίας. Στα μεγάλα αστικά κέντρα έχουν σχεδόν εκλείψει τα οικιστικά συγκροτήματα που δεν τηρούν τα πρότυπα αντοχής σε σεισμούς μεγάλης έντασης. Ομως δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για τη νοτιοανατολική Τουρκία. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι κάτοικοι αυτών των περιοχών δεν μπορούν να αντέξουν το οικονομικό βάρος μιας αξιοπρεπούς στέγασης και διαμένουν σε πρόχειρους, δομικά επίφοβους καταυλισμούς που χτίζονται σε «μια νύχτα» (Gecekondu).
Ο πληθυσμός των περιοχών που χτύπησαν οι σεισμοί είναι από τους πιο φτωχούς στη χώρα, καθώς – σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας– το 44% ζει κάτω από το όριο της φτώχειας που προσδιορίζεται σε ημερήσιο εισόδημα 1,1 δολαρίου τη μέρα…
Βέβαια, όσο καταλαγιάζει ο αχός από τα ερείπια ο ολοένα και αυξανόμενος απολογισμός των νεκρών από τον σεισμό φέρνει στην επιφάνεια και το στρεβλό μοντέλο ανάπτυξης της γειτονικής χώρας, που στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στην επέκταση –κακήν κακώς και με αμφιλεγόμενα πρότυπα δόμησης– των οικιστικών της περιοχών. Ο… πυρετός της πολυκατοικίας ευνόησε την οικοδομική δραστηριότητα, η οποία –παρά το γεγονός ότι μετά την εκατόμβη του 1999 στο Ιζμίτ που άφησε πάνω από 17.000 νεκρούς η Τουρκία έθεσε νέους δομικούς κανόνες ώστε οι νέες οικίες να αντέχουν μεγάλους σεισμούς– έχει παραγάγει επισφαλή σπίτια, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι παράνομα χτισμένα.
Ειδικοί λένε ότι τα περισσότερα κτίρια που κατέρρευσαν στις αστικές περιοχές είχαν χτιστεί πριν από την εφαρμογή των νέων δομικών κανόνων, ενώ δεν επιδείχτηκε καμιά μέριμνα από τις αρχές ώστε να ενισχυθούν οι κατασκευές. Επίσης, οι πολυκατοικίες που κατέρρευσαν σαν πύργος από τραπουλόχαρτα δεν είχαν φτιαχτεί με τα απαραίτητα υλικά για να αντέχουν μεγάλες δονήσεις. Σεισμολόγοι είπαν ότι τα κτίρια κατέρρευσαν κατακόρυφα σχηματίζοντας μια «τούρτα». Αυτό συμβαίνει όταν οι τοίχοι και τα πατώματα δεν έχουν δέσει καλά και κάθε όροφος πέφτει κάθετα, ο ένας πάνω στον άλλο, αφήνοντας ένα σωρό από τσιμεντένια επίπεδα με πολύ λίγο χώρο ανάμεσά τους, μειώνοντας έτσι κατά πολύ τις όποιες πιθανότητες επιβίωσης.
Μετά τον σεισμό του 2011 στο Βαν (το οποίο επίσης βρίσκεται στη νοτιοανατολική Τουρκία) που άφησε πίσω του 40 νεκρούς ο πρόεδρος Ερντογάν είπε ότι η αμέλεια των εργολάβων και των δήμων σχετικά με την εφαρμογή των δομικών κανόνων συνέβαλε στη «δολοφονία» των πολιτών που έχασαν τη ζωή τους από τον σεισμό. Ωστόσο η διαφθορά στις δημόσιες αρχές όχι μόνο δεν αντιμετωπίστηκε αποτελεσματικά, αλλά μάλλον ενθαρρύνθηκε.
Η κοινότητα των αρχιτεκτόνων και των πολεοδόμων έχει εδώ και καιρό προειδοποιήσει ότι οι οικοδομικοί κώδικες δεν εφαρμόζονται όπως πρέπει και ότι η κυβέρνηση δίνει αμφίσημα μηνύματα, ουσιαστικά προσφέροντας αμνηστία στην παράνομη δόμηση. Η νομιμοποίηση των παράνομων σπιτιών, που ξεκίνησε μετά την έγκριση σχετικού νόμου το 2018, έχει προσφέρει στην Τουρκία περίπου 3 δισ. δολάρια σε έσοδα, αφού για πολιτικούς λόγους η κυβέρνηση επέτρεψε να νομιμοποιηθούν χιλιάδες οικίες που δεν πληρούσαν τα δομικά πρότυπα σεισμογενούς περιοχής με την απλή πληρωμή ενός προστίμου. Η Ενωση Πολιτικών Μηχανικών της Τουρκίας εξέφρασε την αντίρρησή της το 2019 λέγοντας σε ανακοίνωση ότι «μετατρέπουμε τις πόλεις μας σε νεκροταφεία, ενώ τα σπίτια μας θα γίνουν τα φέρετρά μας»… Νομιμοποιήθηκαν σπίτια που είχαν σωρεία παραβάσεων, ακόμη και πολυκατοικίες που είχαν περισσότερους ορόφους απ’ ό,τι προβλεπόταν στο σχέδιο.
Βοήθεια στους Κούρδους με το σταγονόμετρο
Η περιοχή που επλήγη στην Τουρκία και τη Συρία ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με το τουρκικό και συριακό Κουρδιστάν. Τις τελευταίες δεκαετίες η περιοχή έχει υποστεί φυσικές καταστροφές, όμως έχει περάσει και πολιτικές διώξεις από τα εκάστοτε καθεστώτα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι στην περιοχή του Ντιγιάρμπακιρ ο Τούρκος πρόεδρος έχει διεξαγάγει τρομακτικά πογκρόμ εναντίον των τοπικών κουρδικών πληθυσμών, ενώ ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία, που συνεχίζεται ακόμη, έχει ξεριζώσει εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους, αρκετοί εκ των οποίων εγκλωβίστηκαν στα ερείπια των πόλεων που επλήγησαν στην Τουρκία.
Το κουρδικό κόμμα HDP έχει κάνει σοβαρές καταγγελίες εναντίον της κυβέρνησης της Τουρκίας. Η κρατική βοήθεια που ούτως ή άλλως ξεκίνησε αργά να διοχετεύεται προς τις πληγείσες περιοχές είναι σχεδόν ανύπαρκτη στις πόλεις όπου κατοικούν Κούρδοι. Το HDP καταγγέλλει ότι στο Ντιγιάρμπακιρ, την πόλη με το μεγαλύτερο πληθυσμό Κούρδων, δεν έχει σταλεί παρά ελάχιστη βοήθεια.
Από την άλλη πλευρά, η κρατική βοήθεια έχει επικεντρωθεί επιλεκτικά, σύμφωνα πάντα με το HDP, στις περιοχές του Γκαζιαντέπ Καχραμάνμαρας, Σανλιούρφα και Μαλάτια, οι οποίες είναι «κάστρα» του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ. Η διεθνής βοήθεια που έφτασε σε περιοχές του Κουρδιστάν άργησε χαρακτηριστικά, αφού εμφανίστηκε την Τετάρτη, όταν οι ελπίδες να ανασυρθούν ζωντανοί οι εγκλωβισμένοι από τα ερείπια μειώθηκαν δραματικά.
Παραμέλησαν τη Συρία
Η Τουρκία έλαβε τη βοήθεια της διεθνούς κοινότητας σχεδόν αμέσως μετά τις σεισμικές δονήσεις της Δευτέρας. Δεν συνέβη όμως το ίδιο και με τη Συρία, η οποία είδε τις κρίσιμες πρώτες μέρες να περνούν χωρίς καμιά βοήθεια από το εξωτερικό. Σύριοι που επλήγησαν από τον σεισμό ανέφεραν χαρακτηριστικά σε διεθνή Μέσα ότι το μόνο που πέρναγε τα σύνορα για αρκετές ημέρες ήταν τα πτώματα των εγκλωβισθέντων Σύριων προσφύγων που διέμεναν στη γειτονική Τουρκία, όπου είχαν καταφύγει για να ξεφύγουν από τον εμφύλιο πόλεμο.
Μόνο ένα επίσημο, αναγνωρισμένο από τον ΟΗΕ πέρασμα υπάρχει στην περιοχή, το Μπαμπ αλ Χαουά, από το οποίο επιτρέπεται στις φιλανθρωπικές οργανώσεις να μεταφέρουν την όποια βοήθεια στις περιοχές της βόρειας Συρίας, οι οποίες ελέγχονται εν μέρει από τη συριακή αντίσταση αλλά και από τις δυνάμεις του Μπασάρ αλ Ασαντ. Καμία βοήθεια δεν έφτασε στην περιοχή τις πρώτες μέρες, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι δρόμοι του περάσματος είχαν καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό αλλά και λόγω των ζημιών που είχαν υποστεί από τον σεισμό οι ανθρωπιστικές οργανώσεις στην Τουρκία. Ομως εκτός από τη δομική πτυχή της καθυστέρησης της βοήθειας υπάρχουν και οι πολιτικοί λόγοι. Οι περιοχές των Σύριων ανταρτών δέχονται τις προμήθειες από την Τουρκία, ενώ οι συζητήσεις για να περάσει η βοήθεια στις περιοχές αυτές μέσω εδάφους που ελέγχουν οι δυνάμεις του Ασαντ σπατάλησαν πολύτιμο χρόνο. Ομως και σε περιοχές που ελέγχονται από δυνάμεις του Ασαντ, όπως το Χαλέπι, υπάρχει τρομερή ανάγκη για στήριξη. Σε κάθε περίπτωση, η όποια βοήθεια, όπου κι αν κατευθύνεται, πρέπει να διοχετευτεί σε συνεννόηση με τον Ασαντ, γεγονός που περιπλέκει την κατάσταση.
Οι δυτικές χώρες μποϊκοτάρουν το καθεστώς Ασαντ, που πρόσφατα καταδικάστηκε από τον Οργανισμό για την Απαγόρευση των Χημικών Οπλων (OPCW) ότι χρησιμοποίησε χημικά όπλα εναντίον του πληθυσμού του. Η Δύση προσπαθεί να παρακάμψει τον Ασαντ, αφού θέλει να αποφύγει οποιαδήποτε διπλωματική αναγνώριση του καθεστώτος του. Από τη μια πλευρά, ο εκπρόσωπος Τύπου του Στέιτ Ντιπάρτμεντ Νεντ Πράις ανέφερε ότι «θα ήταν ειρωνικό και αντιπαραγωγικό να συνεργαστούμε με μια κυβέρνηση που έχει φερθεί τόσο βάρβαρα στον λαό της εδώ και δώδεκα χρόνια». Από την άλλη, ο Σύριος πρέσβης στα Ηνωμένα Εθνη Μπασάμ Σαμπάγκ επέμεινε τη Δευτέρα ότι οποιαδήποτε βοήθεια στη Συρία θα πρέπει να διοχετευτεί σε συνεννόηση με την κυβέρνηση, ενώ ο Ασαντ το πήγε ένα βήμα παραπέρα και είπε ότι ο μόνος τρόπος για να βοηθηθούν τα θύματα του σεισμού είναι να αρθούν οι κυρώσεις από τη Δύση, σενάριο που μοιάζει σχεδόν απίθανο.
Η Δύση καλείται να λύσει μια δύσκολη εξίσωση: στις περιοχές που ελέγχονται από τον Ασαντ δεν μπορεί να γίνει τίποτε χωρίς την έγκρισή του, ενώ παράλληλα η Δύση δεν θέλει να άρει τις κυρώσεις στο καθεστώς του. Με απλά λόγια, η Δύση θέλει να δώσει όσο το δυνατόν περισσότερη βοήθεια για τους σεισμοπαθείς με όσο το δυνατόν μικρότερη εμπλοκή του Ασαντ σ’ αυτή. Στη λύση αυτού του αδιεξόδου ίσως παίξουν ρόλο αρκετοί παράγοντες. Καταρχάς ο ΟΗΕ οργανώνει από το 2014 ανθρωπιστικές αποστολές στις περιοχές που ελέγχονται από το καθεστώς. Ο Ασαντ επωφελείται από την ανθρωπιστική βοήθεια του ΟΗΕ, αφού φροντίζει τα μισά από τα χρήματα που φτάνουν να πηγαίνουν στα κρατικά ταμεία. Η εύρεση λύσης μπορεί επίσης να επιταχυνθεί από το γεγονός ότι οι κρατικά ελεγχόμενες περιοχές χρειάζονται επειγόντως βοήθεια όσο και οι αντάρτικες. Οι ΗΠΑ εξαίρεσαν από τις κυρώσεις προς τη Συρία την αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας.
