Το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου βρίσκει τη λεηλατημένη από τη ναζιστική θηριωδία Θεσσαλονίκη να έχει χάσει το 1/4 του πληθυσμού της ‒ σχεδόν εξ ολοκλήρου μια από τις τρεις εθνότητες που για πέντε αιώνες αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικού της ιστού, τους Εβραίους κατοίκους της.
Από τους 46.091 Θεσσαλονικείς Εβραίους που το 1943 μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Αουσβιτς – Μπίρκεναου το 1945 επέστρεψαν στην πόλη μόνο 1.950.
«Ύστερα από επτά δεκαετίες που η Θεσσαλονίκη έθαψε ένα κομμάτι της ιστορίας της στην κυριολεξία κάτω από τα θεμέλια του Πανεπιστημίου της, ετοιμάζεται πια να ανοίξει ένα ένα τα αρχεία της, να μιλήσει για το παρελθόν της και κυρίως να αποκαταστήσει την ιστορική μνήμη. Η πόλη της Θεσσαλονίκης άργησε αδικαιολόγητα να σπάσει τη σιωπή της και να αρχίσει να μνημονεύει την πιο ζοφερή στιγμή της ιστορίας της» ακούσαμε τον δήμαρχο Γιάννη Μπουτάρη να λέει τον Νοέμβριο του 2014 στα εγκαίνια του μνημείου που ανεγέρθηκε στο πάρκο του Αστεροσκοπείου του ΑΠΘ. Εκεί που για πέντε αιώνες βρισκόταν το εβραϊκό νεκροταφείο και ισοπεδώθηκε το 1942. Η ανέγερση του μνημείου ήταν ένα μέρος του στόχου που έθεσε από την αρχή της δημοτικής του θητείας ο φορέας που φιλοδοξεί να γίνει φορέας μνήμης για την ιστορία της πόλης.
Ήδη από το 2013, ακριβώς 70 χρόνια μετά την αρχή του τέλους σχεδόν του συνόλου των Εβραίων της πόλης στα ναζιστικά κρεματόρια, ξεκίνησαν οι πρώτες διαδικασίες για την ανέγερση Μουσείου Ολοκαυτώματος και Εκπαιδευτικού Κέντρου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη Θεσσαλονίκη. Η ιδέα ανήκει στον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης Δαυίδ Σαλτιέλ, ο οποίος εδώ και τρία χρόνια σε συνεργασία με τον Δήμο εργάζονται εντατικά για την προσέλκυση πόρων με σκοπό την υλοποίησή της. Με εξασφαλισμένη πλέον τη χρηματοδότηση, το σχεδιαζόμενο Μουσείο προβλέπεται να ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος του 2019.
«Η Θεσσαλονίκη είχε τεράστιο ποσοστό απώλειας των κατοίκων της από το Ολοκαύτωμα και αυτό είναι ένα γεγονός άγνωστο σε όλο τον κόσμο. Το διαπιστώσαμε από τις επαφές που είχαμε στη Γερμανία, στο Παρίσι, στην Αγγλία, στην Αμερική, στην Αυστραλία» επισημαίνει ο Γιάννης Μπουτάρης και υποστηρίζει ότι με το Μουσείο Ολοκαυτώματος «θα αποκτήσει η πόλη, αλλά και η χώρα, περίοπτη θέση στη διεθνή κοινότητα, όχι απαραίτητα μόνο στις κοινότητες των Εβραίων –διότι δεν είναι αυτός ο στόχος–, ως ένα από τα παγκόσμια σύμβολα της ανοχής στο διαφορετικό και κατά του ρατσισμού».
Το Μουσείο θα συμβάλει όχι μόνο στο να μην λησμονηθούν τα ανοσιουργήματα που έχουν γίνει, αλλά και στο να συνειδητοποιήσουμε τι σημαίνει έγκλημα
Χρηματοδότηση, τοποθεσία και αρχιτεκτονικά σχέδια
Ο προϋπολογισμός του έργου υπολογίζεται στα 22 εκατομμύρια ευρώ, εκ των οποίων τα 10 εκατομμύρια χορηγεί το γερμανικό κράτος. Αναφορικά με το ποσό που υπολείπεται ο δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης λέει στο Documento: «Το Ιδρυμα “Σταύρος Νιάρχος” έχει εκφράσει τη βούληση να συνεισφέρει στη χρηματοδότηση του εγχειρήματος, εφόσον υπάρξει συμμετοχή σε αυτό και άλλων φορέων. Αντίστοιχη βούληση για οικονομική υποστήριξη έχουν εκφράσει εβραϊκές κοινότητες της Γαλλίας, της Βρετανίας, της Αμερικής και της Αυστραλίας. Στη συνέχεια, βεβαίως, το ίδιο το Ιδρυμα θα είναι σε θέση πολύ γρήγορα να χρηματοδοτήσει το ίδιο τη λειτουργία του». Στον εκτιμώμενο προϋπολογισμό περιλαμβάνεται και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου καθώς και ο εξοπλισμός του Μουσείου, ενώ αργότερα προβλέπεται να κατασκευαστεί σε παραπλήσιο χώρο ένα πολυπολιτισμικό σχολείο με περαιτέρω κόστος 3 εκατομμυρίων ευρώ.
Το Μουσείο πρόκειται να ανεγερθεί στον Παλαιό Σιδηροδρομικό Σταθμό Θεσσαλονίκης, εκεί απ’ όπου έφευγαν το 1943 τα τρένα χωρίς επιστροφή για το Αουσβιτς, σε χώρο που διέθεσε η ΓΑΙΑΟΣΕ Α.Ε. Εκτιμάται ότι τον Σεπτέμβριο θα ξεκινήσουν οι προκαταρκτικές εργασίες και όταν το έργο θα ολοκληρωθεί ‒προβλέπεται μέχρι το τέλος του 2019‒, το Μουσείο Ολοκαυτώματος θα έχει υψωθεί σε ένα 7ώροφο κτίριο ύψους 32 μ. και συνολικής επιφάνειας περίπου 7.000 τ.μ.
Τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Μουσείου αποτελούν δωρεά δύο αρχιτεκτονικών γραφείων, από το Τελ Αβίβ και από το Βερολίνο, ενώ για τη μουσειολογική μελέτη θα υπάρξει συνεργασία με τα αντίστοιχα Μουσεία του Παρισιού και του Βερολίνου.
Το Ίδρυμα και το Εκπαιδευτικό Κέντρο
Το Ίδρυμα του Μουσείου Ολοκαυτώματος και του Εκπαιδευτικού Κέντρου που θα συσταθεί θα έχει έδρα τις Βρυξέλλες. Η σύνθεση της γενικής συνέλευσής του θα είναι διεθνής. Μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία στην Ελλάδα θα διαχειρίζεται τη διαδικασία ανέγερσης και έναρξης της λειτουργίας του.
Παράλληλα με το Μουσείο η δημιουργία ενός εκπαιδευτικού κέντρου «θα συμβάλλει όχι μόνο στο να μη λησμονηθούν τα ανοσιουργήματα που έχουν γίνει, αλλά και στο να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα τι σημαίνει έγκλημα και γιατί δεν πρέπει να επαναλαμβάνεται» λέει ο Γιάννης Μπουτάρης. Σύμφωνα με όσα δήλωσε στο Documento ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης, ο ρόλος του Ιδρύματος θα αφορά τη διάδοση των αξιών της αλληλεγγύης, του σεβασμού στον άλλον, της ειρηνικής συνύπαρξης και της προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καθώς και τη διδασκαλία των τραγικών συνεπειών του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και της μισαλλοδοξίας. Η λειτουργία του Εκπαιδευτικού Κέντρου θα καθορισθεί από το ίδιο το Ιδρυμα όταν αυτό συσταθεί, ενώ σε αυτή την προσπάθεια θα συνδράμουν και τα Μουσεία – Μνημεία Ολοκαυτώματος του Παρισιού, του Βερολίνου και της Ουάσινγκτον, με τα οποία ήδη έχουν αναπτυχθεί σχέσεις και συνεργασίες.
Ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Δαυίδ Σαλτιέλ, μιλά στο Documento
«Το Μουσείο Ολοκαυτώματος αποτελεί, δέσμευση τιμής στους ελάχιστους πια εν ζωή Εβραίους που έζησαν τη φρίκη των στρατοπέδων, αλλά και σε όλα τα θύματα του Ολοκαυτώματος, ότι το μαρτύριό τους δεν θα ξεχαστεί και θα συνεχίσει να υπενθυμίζει στο διηνεκές τις τραγικές για την ανθρωπότητα συνέπειες στις οποίες οδηγεί ο ρατσισμός και η μισαλλοδοξία» δηλώνει, μεταξύ άλλων, στη συνέντευξη που μας παραχώρησε στο Documento ο Δαυίδ Σαλτιέλ.
Γιατί δεν υπήρξε μέχρι σήμερα Μουσείου Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη;
Έχουμε το Εβραϊκό Μουσείο στην πόλη. Είναι ένα μικρό μουσείο, που όμως δηλώνει την ιστορική παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Το να δημιουργήσεις ένα Μουσείο τέτοιου μεγέθους που σχεδιάζεται σήμερα δεν είναι πολύ απλό. Είναι μια υπόθεση για την οποία πρέπει να διαθέτεις τα ανάλογα χρήματα. Οταν εκθέσαμε τη σκέψη μας στη γερμανική κυβέρνηση και πήραμε ενθαρρυντικές απαντήσεις, προχωρήσαμε.
Παρόμοιες ενέργειες έγιναν και τα προηγούμενα χρόνια;
Όχι, δεν είχαμε κάνει νωρίτερα τη σκέψη για τη δημιουργία Μουσείου τέτοιου μεγέθους. Ολα αυτά γίνονται τα τελευταία χρόνια. Μετά το Ολοκαύτωμα, οι Εβραίοι ζούσαν στη Θεσσαλονίκη χωρίς να θέλουν να μιλήσουν για το παρελθόν, δίνοντας βάρος στη δημιουργία μιας νέας αρχής.
Γιατί όμως τώρα ύστερα από τόσα χρόνια;
Επειδή πλέον οι άνθρωποι που επέζησαν βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία και σύντομα θα χαθεί η απόδειξη των γεγονότων. Πώς χάθηκαν ολόκληρες οικογένειες, πώς φτάσαμε από μια κοινότητα 50.000 Εβραίων προπολεμικά σήμερα να είμαστε στη Θεσσαλονίκη 1.500 άτομα; Είναι υποχρέωσή μας να διατηρήσουμε τη μνήμη. Σήμερα βλέπουμε από τη μια τον ρατσισμό να δυναμώνει και από την άλλη να αγνοείται το Ολοκαύτωμα και θεωρούμε ότι αυτά που συνέβησαν αφορούν όλο τον κόσμο. Θέλουμε οι νέοι να διδαχτούν τι σημαίνει αντισημιτισμός, ρατσισμός, μισαλλοδοξία και πώς αυτά πρέπει να καταπολεμηθούν για να μη ζήσουμε ξανά παρόμοια γεγονότα. Σε αυτούς θα περάσει η σκυτάλη της ευθύνης για τη διατήρηση της μνήμης και τη μεταφορά του μηνύματος του Ολοκαυτώματος στις επόμενες γενιές.
Ποια θα είναι η μουσειολογική του προσέγγιση;
Εκτός του ιστορικού υλικού που ήδη διαθέτουμε, τεκμήρια αποθηκευμένα στο Εβραϊκό Μουσείο στην Αγίου Μηνά ‒το οποίο θα συνεχίσει να λειτουργεί παράλληλα‒, το νέο Μουσείο θα εμπλουτιστεί με αντικείμενα που σκοπεύουμε να αναζητήσουμε από Εβραίους Θεσσαλονικείς που μετανάστευσαν από το 1930 και μετά στο Ισραήλ, στη Γαλλία και στην Αμερική. Εκείνο επίσης που πρέπει να γίνει είναι να επιστραφούν τα αρχεία της Κοινότητας που βρίσκονται στη Μόσχα, κάτι για το οποίο εδώ και χρόνια προσπαθούμε να επιτρέψουν οι Ρώσοι να συμβεί. Το νέο Μουσείο μπορεί να είναι ο καταλύτης για τον επαναπατρισμό τους
Στο ΑΠΘ επαναλειτουργεί εδώ και τρία χρόνια η έδρα εβραϊκών σπουδών. Ποια θα είναι η σχέση Μουσείου με το Πανεπιστήμιο;
Θα λειτουργήσουν από κοινού. Δεν θέλουμε ένα Μουσείο που να είναι μαυσωλείο. Ολα αυτά είναι βήματα που γίνονται με στόχο τη γνώση. Σήμερα υπάρχει πλέον μεγάλο ενδιαφέρον στην έρευνα από όλο τον πανεπιστημιακό χώρο για το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη. Θεωρούμε ότι αυτό το Μουσείο, εκτός από τις θέσεις εργασίας που θα προκύψουν στη Θεσσαλονίκη, θα αποτελεί πόλο έλξης τουριστών Εβραίων και μη, αλλά και ερευνητών.
Tο Μουσείο που ετοιμάζεται στη Θεσσαλονίκη θα είναι εφάμιλλο με τα υπόλοιπα στον κόσμο;
Έχουμε ήδη συμφωνήσει συνεργασίες με τα Μουσεία στο Παρίσι και το Βερολίνο και θεωρώ ότι το Μουσείο της Θεσσαλονίκης θα στηθεί με ανάλογο τρόπο ώστε να αποτελεί μια σπουδαία πηγή μνήμης, έρευνας και ενημέρωσης. Επίσης, θα έχει ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό: θα είναι το μοναδικό που θα αφορά αποκλειστικά τους Σεφαραδίτες Εβραίους. Αυτούς που έφυγαν από την Ισπανία το 1492, ήρθαν στη Θεσσαλονίκη και δημιούργησαν έναν πυρήνα που άκμαζε μέχρι το 1943.
Πώς χάθηκαν ολόκληρες οικογένειες, πώς φτάσαμε από μια κοινότητα 50.000 Εβραίων προπολεμικά να είμαστε στη Θεσσαλονίκη 1.500 άτομα;