Ο δημοσιογράφος Μηνάς Παπαγεωργίου με αφορμή το καινούργιο του βιβλίο «Ηλιοκεντρικό σύστηµα και ζωή στο διάστηµα το 1821» εξηγεί τι σήμαινε η διαπάλη μεταξύ ηλιοκεντριστών και γεωκεντριστών τον 18ο αιώνα.
Στη διαµάχη που εξελίχτηκε ανάµεσα στους Ελληνες διαφωτιστές και την εκκλησία και αφορούσε το κέντρο του ηλιακού µας συστήµατος εστιάζει ο δηµοσιογράφος Μηνάς Παπαγεωργίου στο βιβλίο του «Ηλιοκεντρικό σύστηµα και ζωή στο διάστηµα το 1821» (Εκδόσεις iWrite). Στην πραγµατικότητα είναι η διαπάλη ανάµεσα σε δύο κοσµοθεωρίες: εκείνη που στο κέντρο της έχει τον άνθρωπο και την άλλη στην οποία όλα περιστρέφονται γύρω από µια φαντασιακή επινόηση, τον θεό.
Ηλιοκεντριστές εναντίον γεωκεντριστών: επαναφέρετε στο προσκήνιο µια διένεξη η οποία θεωρούµε ότι έχει λήξει.
Αναµφίβολα. Στις µέρες µας γνωρίζουµε ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του σύµπαντος και πως µαζί µε τους υπόλοιπους πλανήτες περιστρέφεται γύρω από τον Ηλιο.
Ποιο ήταν το υπόβαθρο της διένεξης;
Υπάρχει µια σηµαντική ιστορία που αξίζει να µελετήσει κάποιος από τον αρχαίο κόσµο, όταν υπήρχαν θεωρίες που υποστήριζαν τον γεωκεντρισµό. Βέβαια από τον Αρίσταρχο τον Σάµιο, τους Πυθαγόρειους και µετά εισάγεται η υπόθεση του ηλιοκεντρισµού, η οποία κυριαρχεί για αιώνες µε το πλανητικό σύστηµα του Πτολεµαίου. Η διαπάλη των δύο θεωριών επανέρχεται στο προσκήνιο στα χρόνια του Κοπέρνικου, ο οποίος συνδυάζοντας τις ιδέες του Αρίσταρχου και των Πυθαγόρειων µε τις δικές του νεότερες µετρήσεις θεµελιώνει το ηλιοκεντρικό σύστηµα, το οποίο από τον 16o αιώνα και µετά κυριάρχησε στην Ευρώπη. Τον 18ο και τον 19ο αιώνα το θέµα έρχεται δυναµικά στον ελλαδικό χώρο, την ίδια εποχή που στη ∆ύση θεωρείται τελειωµένη υπόθεση. Εδώ όµως οι ιδέες του ∆ιαφωτισµού που εισάγονται από τη ∆ύση πολεµιούνται λυσσαλέα επειδή εκλαµβάνονται από εκκλησιαστικούς κύκλους ως απειλές ή ως φορείς αθεΐας κατά της γνώσης που προσφέρουν η εκκλησία και οι Γραφές, αλλά και για την επικινδυνότητά τους καθώς θεωρούνται υποσύνολο των ιδεών που έφερνε η Γαλλική Επανάσταση, άρα υπονόµευαν τόσο τα δικά της συµφέροντα όσο και της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Οπότε εκτός από τις λοιπές διενέξεις περί πολιτικών, ιδεολογικών ή φιλοσοφικών ζητηµάτων εµφιλοχωρεί και αυτή η σφοδρή διαµάχη ανάµεσα σε διαφωτιστές και χριστιανούς λογίους ή και το επίσηµο Πατριαρχείο αναφορικά µε τον γεωκεντρισµό – ηλιοκεντρισµό αλλά και µε την πιθανότητα ύπαρξης άλλης ζωής στο σύµπαν.
Υπάρχει κάποια αντινομία ή έτσι νομίζω: φορείς του πνεύματος του Διαφωτισμού στον βαλκανικό χώρο είναι ιερείς ή ακόμη και αρχιερείς, είναι οι σπορείς της νεωτερικότητας στην καθ’ ημάς Ανατολή. Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτό το αντίνομο σχήμα;
Καταρχάς να πούμε πως η παιδεία στον ελλαδικό χώρο ήταν ταυτισμένη με την εκκλησία. Η αντινομία λοιπόν εξηγείται και έχει τη βάση της στο γεγονός ότι σχεδόν όλοι οι Έλληνες διαφωτιστές για να πραγματοποιήσουν τις σπουδές τους στο εξωτερικό είχαν λάβει εκκλησιαστική παιδεία στις σχολές που εννοείται ότι λειτουργούσαν ελεύθερα στον ελλαδικό χώρο. Ανοίγω μικρή παρένθεση για να αναφέρω πως κάθε αναφορά σε κρυφά σχολειά αναιρείται αυτομάτως. Άρα οι περισσότεροι από εκείνους που έβγαιναν έξω και έρχονταν σε επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού είχαν ήδη ενδυθεί το ράσο. Άλλοι από αυτούς ακολούθησαν μια πορεία κοντά στο Πατριαρχείο σε θέσεις ευθύνης και άλλοι έφυγαν στο εξωτερικό, ήρθαν σε επαφή με τα φώτα της Δύσης, επιστρέφοντας δε στην Ελλάδα αποπειράθηκαν να μεταδώσουν τις γνώσεις τους εισάγοντας στις σχολές όπου δίδασκαν νέα μαθήματα, όπως η φυσική, η χημεία, η αστρονομία και οι νέες πρόοδοι στα μαθηματικά. Δημιουργήθηκε εδώ μια κόντρα σε ένα γενικότερο πλαίσιο επί ζητημάτων παιδείας όπου το Πατριαρχείο ήθελε –και το φωνάζει μάλιστα ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ το 1819 στην εγκύκλιο κατά των φιλοσοφικών μαθημάτων– να κυριαρχούν στις ελληνικές σχολές μαθήματα, όπως η θεολογία και η γραμματική, ενώ οι διαφωτιστές ακόμη και αν είχαν ενδυθεί το ράσο έδιναν περισσότερη σημασία σε όσα θεωρούσαν ότι και φέρνουν τη νέα γνώση αλλά και φέρνουν τους μαθητές σε επαφή με τις εξελίξεις εκεί έξω και γιατί όχι το συνέδεαν όλο αυτό και με ένα πνεύμα που θα μπορούσε να μπει σε ένα γενικότερο πλαίσιο προταγμάτων περί ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Ο διαχωρισμός που γίνεται στο εξώφυλλο του βιβλίου η ιδεολογική σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων διαφωτιστών και χριστιανών λογίων γίνεται ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο. Δηλαδή οι Έλληνες διαφωτιστές δεν ήταν χριστιανοί; Φυσικά οι περισσότεροι αν όχι όλοι ήταν χριστιανοί. Αλλά ο διαχωρισμός γίνεται για να ξεχωρίσουν οι άνθρωποι εκείνοι οι οποίοι δίνουν περισσότερο βάρος στην επιστημονική γνώση και στους υπόλοιπους οι οποίοι δίνουν περισσότερο βάρος στη θεολογική θεώρηση των πραγμάτων. Αυτός είναι ο λόγος που κάποιοι ενδεδυμένοι με ράσο κήρυτταν πράγματα εξαιτίας των οποίων ήρθαν σε ρήξη με την εκκλησία – κάποιοι από αυτούς μάλιστα αφορίστηκαν.
Για ποιον λόγο αφού η εκκλησία έλεγχε την παιδεία των Ρωμιών ένιωσε την ανάγκη να κατασκευάσει τον μύθο του κρυφού σχολειού και δεν τόνιζε ή ακόμη υπερτόνιζε τον ρόλο που διαδραμάτισε στην εκπαίδευση των ραγιάδων;
Το
αφήγημα περί κρυφού σχολειού δημιουργήθηκε κάποιες δεκαετίες μετά τη συγκρότηση
του νέου ελληνικού κράτους. Ήταν μια προσπάθεια της εκκλησίας, ο ρόλος της
οποίας ήταν ακόμη πολύ νωπός στις συνειδήσεις των νεοελλήνων, να «καθαγιαστεί». Είναι πασίγνωστο ότι οι ελληνικές σχολές λειτουργούσαν κανονικότατα
σε πάρα πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου. Βέβαια να πούμε ότι οι δάσκαλοι
διαφωτιστές οι οποίοι δίδασκαν σε αυτές τις σχολές ακριβώς λόγω των διδασκαλιών
τους δέχτηκαν πολλές κατηγορίες και υπέστησαν άλλες τόσες διώξεις. Για
παράδειγμα, ο Βενιαμίν ο Λέσβιος εξαιτίας των απόψεών του για τη φύση του
σύμπαντος και την πιθανότητα ζωής σε άλλους πλανήτες.
Θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένας διάλογος ανάμεσα σε διαφωτιστές και εκκλησία σε δημοκρατική βάση;
Θα μπορούσε, αλλά στην πράξη αυτό δεν έγινε ποτέ. Εκδόθηκαν εγκύκλιοι εναντίον των φιλοσοφικών µαθηµάτων, υπάρχουν κλήσεις διαφωτιστών για να αποκηρύξουν τις ιδέες τους, ενώ σηµειώθηκαν καύσεις βιβλίων ειδικά την τριετία πριν από το 1821 στην Κωνσταντινούπολη και απόπειρα ελέγχου της βιβλιοπαραγωγής των Ελλήνων της διασποράς από το 1815-16 µέσω της οργάνωσης του πατριαρχικού τυπογραφείου – στη σχετική εγκύκλιο που εκδίδεται διαφαίνεται ότι θα υπήρχε λογοκρισία και σε όσους θα προωθούσαν διαφωτιστικές ιδέες αλλά και σε όσους προωθούσαν ιδέες οι οποίες θα στρέφονταν ενάντια στον σουλτάνο. Αναφέρονται σε πηγές ακόµη και σχέδια απαγωγής διαφωτιστών από το εξωτερικό, όπως για παράδειγµα του Κοραή ή του Κούµα, προκειµένου να τους οδηγήσουν σιδηροδέσµιους στον σουλτάνο. Οπότε αντιλαμβανόμαστε ότι η κόντρα αυτή ναι μεν υπήρξε σφοδρότατη αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι στην πράξη
υπήρξε δημοκρατική.
Σε αυτήν τη διαµάχη υφέρπει το πνεύµα της σύγκρουσης ∆ύσης – Ανατολής;
∆εν θα το έθετα µε πολιτισµικά – γεωγραφικά κριτήρια αλλά στη βάση της διαπάλης του ορθού λόγου µε τη δεισιδαιµονία, αντιπαλότητα που έλαβε χώρα και στη ∆ύση. Σαφέστατα σε επίπεδο αντιλήψεων η ελληνική κοινωνία σήµερα είναι πιο κοντά στη δεισιδαιµονία παρά στον ορθό λόγο. Και αυτό είναι δυσάρεστο αν αναλογιστείτε πως αυτή ήταν µια µάχη που έδωσαν οι διαφωτιστές πριν από 200 χρόνια. Εντέλει το µόνο πρόταγµά τους που υλοποιήθηκε ήταν το αυτοκέφαλο της εκκλησίας, που ήταν πολύ σηµαντικό.
Αυστηρή µεν η εκκλησία, διατείνονται οι ορθόδοξοι, αλλά Ιερά Εξέταση δεν υπήρξε στον χώρο της ορθοδοξίας.
Ανθρώπους δεν έκαψαν. Αλλά τον όρο «Ιερά Εξέταση» δεν τον χρησιµοποιούµε καθ’ υπερβολή εµείς σήµερα. Είναι όρος που χρησιµοποιούν οι Ελληνες διαφωτιστές για να περιγράψουν τα γεγονότα ιδίως της τριετίας πριν από την έναρξη της επανάστασης. Αν οι άνθρωποι της εκκλησίας αισθάνονται ότι µπορούν να πανηγυρίσουν γι’ αυτό…
Ο δυτικός άνθρωπος χρειαζόταν τον Διαφωτισμό για να καθαρίσει ο ουρανός από το νέφος της ανθρώπινης στάχτης που δημιουργούνταν από τη δράση της Ιεράς Εξέτασης, υποστηρίζουν οι ορθόδοξοι διανοούμενοι. Ο ανατολικός πάλι όχι.
Θεωρώ
ότι δεν είναι μόνο η ανθρώπινη στάχτη που μπορεί να καλύψει τον ουρανό. Είναι
και άλλου είδους στάχτη, όπως η πνευματική. Και όλα, μα όλα ανεξαιρέτως τα
προτάγματα των διαφωτιστικών έργων των Ελλήνων συγγραφέων που κυκλοφόρησαν
εκείνη την εποχή αναφέρονται στην ανάγκη να διαφωτιστεί ξανά η Ελλάδα για να
απελευθερωθεί. Οι άνθρωποι αυτοί θεωρούσαν τον πνευματικό φωτισμό των
Ελλήνων ως προϋπόθεση για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Υπάρχει μια πολύ μεγάλη συζήτηση για το
αν οι Έλληνες διαφωτίστηκαν τελικά είναι μια συζήτηση η οποία γίνεται μέχρι
και σήμερα. Νομίζω ότι έχει βάση που γίνεται. Το γεγονός ότι ο Διαφωτισμός
πέρασε αλλά δεν άγγιξε ουσιαστικά είναι ένας από τους λόγους που σε επίπεδο αντιλήψεων ή σε επίπεδο
ιδιοσυγκρασίας το ελληνικό κράτος παραμένει κάποιες δεκαετίες πίσω σε κρίσιμα ζητήματα σε σχέση με τη Δύση. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε
μιμητιστές, γιατί κάθε λαός έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πάντως το
γεγονός ότι χρειάζεται η επαναφορά ενός νέου διαφωτισμού είναι κάτι
περισσότερο από προφανές.
INF0
Η μελέτη «Ηλιοκεντρικό σύστημα και ζωή στο διάστημα το 1821: Η ιδεολογική σύγκρουση Ελλήνων διαφωτιστών και χριστιανών λογίων» του Μηνά Παπαγεωργίου με πρόλογο του Παύλου Γερουλάνου κυκλοφορεί στη σειρά Lux Orbis των Εκδόσεων iWrite