Το προφητικό φιλμ του Φριτς Λανγκ ξαναζωντανεύει την Τρίτη 16 Ιανουαρίου στο Ολύμπια Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας» συνοδεία ζωντανής μουσικής από την Babylon Orchester Berlin.
Προτού ακόμη γίνει σκηνοθέτης, ο αυστριακής καταγωγής Φριτς Λανγκ ήταν αρχιτέκτονας. Η μεγαλοπρέπεια με την οποία έντυσε σκηνογραφικά το «Metropolis» θεωρήθηκε το ευτυχές αποτέλεσμα του παντρέματος της επιστημονικής κατάρτισής του με το αλάνθαστο καλλιτεχνικό ένστικτο που διέθετε. Ομως, παρότι άπαντες δήλωναν εντυπωσιασμένοι από το οπτικό αποτέλεσμα του «Metropolis», που ήταν παραγωγή της γερμανικής κινηματογραφικής εταιρείας UFA, η πλοκή και κυρίως οι ιδέες του (βασίζονταν στο προφητικό όραμα μιας σπουδαίας συγγραφέα όπως η Τέα φον Χάρμπου) θεωρήθηκαν αφελή. Υπήρξαν μάλιστα και αντιδράσεις από μερίδα της διεθνούς κριτικής που θεώρησε το φιλμ «φιλοκομμουνιστικό» και το καταδίκασε χωρίς περαιτέρω ανάλυση.
Επάνω και κάτω κόσμος
Το 1927 ο άγουρος ακόμη κόσμος του κινηματογράφου δεν μπορούσε να εκτιμήσει τη δυναμική ενός έργου-μνημείου του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Η πλοκή του φιλμ εκτυλίσσεται σε μια μεγαλούπολη που δεν κατονομάζεται –αν και οι θεαματικοί ουρανοξύστες «φωτογραφίζουν» κυρίως τη Νέα Υόρκη– σε ένα απροσδιόριστο μέλλον, καθώς δεν έχουμε καμιά ένδειξη για τη χρονική περίοδο όσων συμβαίνουν στην οθόνη. Το περιβάλλον της πόλης που θεωρείται στολίδι του σύγχρονου πολιτισμένου δυτικού κόσμου μοιάζει ψυχρό και κάπως απόμακρο. Πρόκειται για έναν επίγειο παράδεισο τον οποίο απολαμβάνουν ελάχιστοι προνομιούχοι αριστοκράτες που ζουν στα πλούσια κτίσματα της πόλης. Την πόλη διοικεί ο Γιόχαν Φρέντερσεν (ένας πρώιμος Χίτλερ, δημιουργημένος μάλιστα στην προχιτλερική Γερμανία) από το τεράστιο γραφείο του που βρίσκεται στην κορυφή ενός εντυπωσιακού ουρανοξύστη. Στα έγκατα της γης, κάτω από την πόλη με τα λαμπερά φώτα και την έντονη ζωή, ζουν χιλιάδες εξαθλιωμένοι εργάτες. Οι περισσότεροι εργάτες δεν έχουν ονόματα αλλά νούμερα και χειρίζονται καθημερινά στο εξοντωτικό δεκάωρο της βάρδιάς τους τις απαραίτητες μηχανές, ώστε να μπορούν να λειτουργούν όλα ρολόι στην επιφάνεια της γης. Οταν όμως ο γιος του Φρέντερσεν, ο Φρέντερ, γνωρίζει κατά τύχη τη Μαρία, την κόρη ενός εργάτη, θα αλλάξουν τα πάντα στην προσεκτικά σχεδιασμένη Metropolis. O νεαρός άντρας ερωτεύεται τη Μαρία και την ακολουθεί στην πόλη των εργατών. Οταν ανακαλύπτει ότι η δική του καλοζωία στηρίζεται στον μόχθο ενός ολόκληρου κόσμου που δεν γνώριζε καν ότι υπάρχει, συγκλονίζεται και αποφασίζει να τερματίσει την μακρόχρονη αδικία. Ομως ο πατέρας του δεν είναι διατεθειμένος να επιτρέψει την αλλαγή.
Διαχρονικά στοιχεία
Είναι ξεκάθαροι οι βιβλικοί συμβολισμοί του φιλμ (οι παραλληλισμοί των εργατών της Μητρόπολης με τους σκλάβους των αρχαίων αιγυπτιακών πυραμίδων, το όνομα της ηρωίδας που «κηρύττει» στους εργάτες την αλήθεια, η πόλη που παραπέμπει στον Πύργο της Βαβέλ κ.ά.), οι οποίοι κουμπώνουν άψογα με τις ολοκληρωτικές σύγχρονες πολιτικές και οικονομικές δομές της κοινωνίας. Βέβαια αρκετά από όσα καταγράφονται με ακρίβεια στην εφιαλτική πόλη ίσως σήμερα να θεωρούνται κάπως παρωχημένα ή ακόμη και υπερβολικά. Είναι λογικό ως ένα βαθμό για ένα φιλμ που γυρίστηκε πριν από ένα σχεδόν αιώνα. Το καινοτόμο όμως στοιχείο στο «Metropolis» που είναι όχι απλώς αξεπέραστο αλλά και αποτελεί το διαχρονικό σήμα κατατεθέν του είναι η απεικόνιση της τρομακτικής δύναμης του μηχανικού ομοιώματος (το ρομπότ της Μαρίας) που αποτελεί προπομπό των δυστοπικών βιομηχανικών πόλεων καθώς και των κυβερνο-οργανισμών που απειλούν δυνητικά το μέλλον της ανθρωπότητας. Το ρομπότ υποδύθηκε η ηθοποιός Μπριγκίτε Χελμ που κρατούσε και τον ρόλο της Μαρίας. Ηταν δημιούργημα του Βάλτερ Σούλτζε Μίτεντορφ, ο οποίος ανακάλυψε τυχαία μια χημική ουσία που έμοιαζε με πλαστικό ξύλο και χρησιμοποιούνταν για γέμισμα σε σκηνικά. Το συγκεκριμένο υλικό τού επέτρεψε να κατασκευάσει το κοστούμι σαν πανοπλία πάνω από ένα γύψινο εκμαγείο της ηθοποιού, το οποίο βάφτηκε με ένα χρώμα-μείγμα ασημένιου και μπρούντζινου που έδειχνε φανταχτερό στην οθόνη. Παρότι η Χελμ υπέφερε κατά τα γυρίσματα (το κοστούμι γέμιζε όλο της το σώμα με μελανιές και κοψίματα), ο Λανγκ επέμενε να το παίξει αυτή μέχρι τέλους, παρότι το κοινό δεν μπορούσε να δει ποια ηθοποιός φοράει το φουτουριστικό κοστούμι.
Μοντερνισμός και λογοκρισία
Τα γυρίσματα του «Metropolis» που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ξεκίνησαν το 1925 και η παραγωγή στοίχισε σχεδόν 7 εκατ. μάρκα στην UFA, ποσό τεράστιο για την εποχή. Τα φουτουριστικά σκηνικά είναι επηρεασμένα κυρίως από τον κυβισμό και το Μπάουχαους. Η ταινία λίγο μετά την πρεμιέρα της κόπηκε από τη λογοκρισία και αλλοιώθηκε σημαντικά σε σχέση με την αυθεντική της μορφή. Η οικονομική αποτυχία που γνώρισε ξεκίνησε την αντίστροφη μέτρηση για την πτώχευση της UFA. Λόγω των απανωτών ψαλιδιών στο μοντάζ για να γίνει το φιλμ πιο φιλικό προς τον μέσο θεατή, το ένα τέταρτο της πρωτότυπης ταινίας, διάρκειας 153 λεπτών, θεωρήθηκε χαμένο. Ωστόσο το 2008 στο Μπουένος Αϊρες βρέθηκε μια κόπια που διέσωζε σχεδόν ολόκληρη την αρχική ταινία, αλλά με σημαντικές φθορές. Η αποκατάσταση του φιλμ ξεκίνησε το 2010 από το ίδρυμα Friedrich Wilhelm Murnau και τη Γερμανική Ταινιοθήκη σε συνεργασία με το Museo del Cine Pablo C. Ducrós Hicken. Το βωβό αριστούργημα του Λανγκ θα προβληθεί αποκατεστημένο στην πλήρη, μη λογοκριμένη εκδοχή του με τη συνοδεία ζωντανής μουσικής από την Babylon Orchester Berlin, υπό τη διεύθυνση του γνωστού αρχιμουσικού Στέφανου Τσιαλή, την Τρίτη 16 Ιανουαρίου (20.30) στο Ολύμπια Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας».
Το μυθιστόρημα που έγινε το σενάριο της ταινίας
Το σενάριο της ταινίας «Metropolis» έγραψε η σεναριογράφος, μυθιστοριογράφος, σκηνοθέτιδα και ηθοποιός Τέα φον Χάρμπου (1888-1954), η οποία υπήρξε και σύζυγος του Φριτς Λανγκ (πήραν διαζύγιο το 1933). Το σενάριο βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημά της που θεωρείται από τα σημαντικότερα κείμενα των αρχών του 20ού αιώνα πάνω στο θέμα της δυστοπικής κοινωνίας. Δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό «Illustriertes Blatt» το 1925 και εκδόθηκε σε μορφή βιβλίου ένα χρόνο μετά, δηλαδή κατά τη διάρκεια της περιόδου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η οποία χαρακτηρίστηκε από έντονη πολιτική και οικονομική αστάθεια, αδυναμία των δημοκρατικών θεσμών και γιγάντωση των φαινομένων διαφθοράς. Στην ταραγμένη αυτήν περίοδο, κατά την οποία ο γερμανικός λαός προσπάθησε να διαχειριστεί τη βαριά ήττα του στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σημειώθηκε σημαντική μεταστροφή των κοινωνικών ηθών, ενώ άνθησαν η πνευματική παραγωγή και η καλλιτεχνική δημιουργία με πολιτικό πρόσημο.
Το «Metropolis», στο οποίο αποτυπώνονται οι κοινωνικές ανισότητες την εποχής (η ελίτ και οι εργάτες είναι χωροταξικά διαχωρισμένοι), αποτελεί ακόμη και σήμερα σημαντικό κείμενο για την κατανόηση της Ευρώπης, η οποία βρισκόταν σε στάδιο προθέρμανσης για την παράνοια της δεκαετίας του 1930. Ο άρχοντας του «Metropolis» ζει στον τελευταίο όροφο της Νέας Βαβέλ, ενός αρχιτεκτονικού αριστουργήματος μονολιθικής μεγαλοπρέπειας, απ’ όπου βλέπει και ορίζει τα πάντα (ένα είδος αυταρχικού θεού). Ο χαρακτήρας συνδέεται με τον Χίτλερ και τον τρόπο που επιχείρησε να καταλάβει και να ασκήσει εξουσία. Οταν γράφτηκε το βιβλίο είχαν περάσει ήδη δύο χρόνια από το «πραξικόπημα της μπιραρίας», με το οποίο ο Χίτλερ προσπάθησε να ανατρέψει τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Αν και το πραξικόπημα απέτυχε, θα αναλάμβανε το τιμόνι της Γερμανίας δέκα χρόνια μετά.
«Η Τέα φον Χάρμπου δεν ήταν μόνο ευαίσθητος φορέας των υπόγειων ρευμάτων της εποχής, αλλά επίσης κοινοποιούσε αδιακρίτως οτιδήποτε στοίχειωνε τη φαντασία της. Το “Metropolis” είναι πλούσιο σε υπόγειο περιεχόμενο που σαν λαθρέμπορος διασχίζει τα σύνορα του συνειδητού χωρίς να υφίσταται ελέγχους» σημειώνει στο βιβλίο του «From Caligari to Hitler: A psychological history of the German film» (1947) ο ιστορικός και θεωρητικός του κινηματογράφου Ζίγκφριντ Κρακάουερ, ο οποίος συνδέθηκε με τη Σχολή της Φρανκφούρτης. Η Τέα φον Χάρμπου εξακολούθησε να εργάζεται ως σεναριογράφος για τον γερμανικό κινηματογράφο την περίοδο του ναζισμού. Οι ταινίες που πλέον γυρίζονταν είχαν προπαγανδιστικό χαρακτήρα κι έτσι η ίδια κατηγορήθηκε ως φιλοναζίστρια. Το1945 φυλακίστηκε από τις βρετανικές αρχές σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας.
INF0
Το βιβλίο «Metropolis» της Τέα φον Χάρμπου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Δημήτρη Αρβανίτη