H Αθήνα ελεύθερη. Οι ιστορίες των ανθρώπων που συµµετείχαν στην Αντίσταση έχουν πρόσωπο. Και η ιστορική µνήµη δεν βρίσκεται µόνο στα βιβλία. Είναι διάχυτη στις γειτονιές της πόλης, στα σπίτια αυτών που αντιστάθηκαν, τα αρχεία που βγαίνουν για πρώτη φορά στην επιφάνεια. Ο δρ Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αθηνών Μενέλαος Χαραλαµπίδης, µε αφορµή την έκθεση «14 ιστορίες αντίστασης» στο Πάρκο Ελευθερίας (στην οποία µαζί µε τον Γιάννη Γκλαβίνα ανέλαβαν την επιστηµονική επιµέλεια, την έρευνα και τα κείµενα), εξηγεί στο Documento γιατί η ιστορία ανήκει κυρίως στο παρόν.
Ποιο είναι το κεντρικό µήνυµα της έκθεσης και πώς δουλέψατε µε αυτό το σπάνιο αρχειακό υλικό;
Προσπαθήσαµε να προσωποποιήσουµε την έννοια της Αντίστασης και να φέρουµε στην επιφάνεια συγκεκριµένες ανθρώπινες ιστορίες. Επιλέξαµε δεκατέσσερις ιστορίες που αποτυπώνουν διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων που συµµετείχαν στους αγώνες. Οι γυναίκες της Αντίστασης, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες, οι φοιτητές, η νεολαία. Με τον συνάδελφό µου Γιάννη Γκλαβίνα αντλήσαµε υλικό από τους αρχειακούς φορείς της χώρας, όπως τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Εβραϊκό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη, το Πολεµικό Μουσείο. Υπάρχει επίσης υλικό από οικογένειες –από ανθρώπους που είχα την ευκαιρία να γνωρίσω κατά τη διάρκεια της έρευνάς µου για το πρώτο µου βιβλίο– το οποίο κοινοποιείται για πρώτη φορά. Στην έκθεση υπάρχει κάθε µορφή τεκµηρίου: φωτογραφίες, έγγραφα, αποσπάσµατα από τον παράνοµο Τύπο, έγγραφα των κατοχικών δυνάµεων και των ελληνικών κυβερνήσεων δωσιλόγων, χαρακτικά και αφίσες.
Φέτος δίνεται για πρώτη φορά τόση έµφαση στη νικηφόρα λήξη του πολέµου και την απελευθέρωση της Αθήνας. Ποια ήταν η σκέψη πίσω από αυτό;
Η σκέψη ήταν πολύ απλή: όταν τελείωσα το διδακτορικό µου, επειδή είχα µαζέψει πολύ υλικό για τη συγκεκριµένη περίοδο, προσπάθησα να σκεφτώ και άλλους τρόπους πέρα από το βιβλίο προκειµένου αυτή η γνώση να περάσει στον κόσµο. Ενα ιστορικό σύγγραµµα δεν φτάνει σε πολλά χέρια και γι’ αυτό σκέφτηκα τους ιστορικούς περιπάτους που ξεκίνησα να οργανώνω από το 2013. Βλέποντας πόσο µεγάλη απήχηση είχαν αυτοί οι περίπατοι θεώρησα ότι άξιζε τον κόπο να κάνουµε κάτι µεγαλύτερο. Ετσι το 2015 µε τη βοήθεια δύο συναδέλφων, της Βασιλικής Λάζου και του Γιάννη Σκαλιδάκη, απευθυνθήκαµε στους φορείς που συνδιοργανώνουν την Αθήνα Ελεύθερη και στη συνέχεια στο Ιδρυµα της Βουλής των Ελλήνων, οι οποίοι µας στηρίζουν οργανωτικά και οικονοµικά σε όλη αυτή την προσπάθεια. Αυτό που θέλαµε να κάνουµε είναι να γιορτάσουµε αυτήν τη µέρα όχι ως εθνική επέτειο (άλλωστε η 12η Οκτωβρίου 1944 αφορά την Αθήνα και µόνο, δεν απελευθερώθηκε η Ελλάδα), αλλά σαν γιορτή µέσα από την οποία θα καλύψουµε αυτό το κενό. Να µην είµαστε δηλαδή η µοναδική πρωτεύουσα που δεν γιορτάζει την απελευθέρωσή της.
Γιατί όµως εξακολουθούµε να γιορτάζουµε την 28η Οκτωβρίου; Πιστεύετε ότι ο τρόπος που πλαισιώνεται ως εθνική επέτειος εξυπηρετεί την ιστορική µνήµη;
Υπάρχει σε αυτή την περίπτωση το παράδοξο να γιορτάζουµε την έναρξη του πολέµου –κάτι που δεν συµβαίνει σε καµία άλλη χώρα– και να µη γιορτάζουµε τη λήξη του, όπως κάνουν όλες οι άλλες χώρες. Παρ’ όλα αυτά, θεωρώ ότι σωστά γιορτάζουµε την 28η Οκτωβρίου, κυρίως για δύο λόγους: γιατί ήταν η πρώτη ήττα του Αξονα στην πρώτη φάση του πολέµου και γιατί ήδη γιορταζόταν από τον λαό µας ως αντιστασιακή πράξη. Από την πρώτη κιόλας επέτειο το 1941 οι Αθηναίοι και οι Αθηναίες γιόρτασαν αυτή την επέτειο παράνοµα µέσα στην Κατοχή ως αντιστασιακή ενέργεια. Βέβαια, η 28η Οκτωβρίου πλαισιώνεται µε έναν ξύλινο και στεγνό τρόπο (βλ. παρελάσεις) που δεν µας δίνει τη γνώση για να κατανοήσουµε αυτό το τεράστιο επίτευγµα των Ελλήνων φαντάρων στα µέτωπα του πολέµου.
Δείτε τις ιστορικές φωτογραφίες παρακάτω. Μετακινηθείτε με το βελάκι.
Γιατί είναι σηµαντικό να βλέπουµε την πόλη µε τη µατιά του ιστορικού περιπάτου;
Οι ιστορικοί περίπατοι είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντες και διασκεδαστικοί. Οι συµµετέχοντες ακούν για πρώτη φορά πράγµατα που δεν έχουν µάθει στο σχολείο. Τα κείµενα είναι πολύ καλά τεκµηριωµένα επιστηµονικά και όλα τα στοιχεία που παρουσιάζονται έχουν προκύψει µέσα από έρευνα. Με αυτό τον τρόπο βλέπεις µια εντελώς διαφορετική πλευρά του οικείου χώρου σου, δηλαδή της πόλης σου. Είναι σαν να βγαίνουν ξαφνικά στην επιφάνεια στρώµατα µνήµης που έχουν θαφτεί κάτω από την άσφαλτο. Επίσης, υπάρχουν συµµετοχική διαδικασία και διαδραστικότητα. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την απελευθέρωση στο κέντρο της Αθήνας (Πανεπιστηµίου, Σταδίου, Πατησίων) κάθε φορά προσπαθούµε να προσθέσουµε καινούργια θέµατα. Εχουµε εστιάσει στις αντιστασιακές ενέργειες, φέτος δώσαµε έµφαση στο θέµα του δωσιλογισµού, ενώ άλλες φορές εξετάζουµε θέµατα καθηµερινότητας, όπως το πώς ζούσαν οι άνθρωποι της Κατοχής.
Υπάρχει αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη δεκαετία του ’40 από νέους ερευνητές και επιστήµονες;
Από τις αρχές του 2000 έχει γίνει όντως πολύ σηµαντική στροφή στην ελληνική ιστοριογραφία, κυρίως σε ό,τι αφορά την ιστορία του ’40. Πολλές και αξιόλογες έρευνες οι οποίες εκδόθηκαν στα χρόνια της κρίσης συνέπεσαν µε το εντεινόµενο ενδιαφέρον από πλευράς κόσµου. Οταν οι άνθρωποι υποφέρουν από κρίση –όχι µόνο οικονοµική, γιατί είναι πολυεπίπεδη– αναζητούν εργαλεία για την κατανόηση του παρόντος στο παρελθόν. Ποτέ δεν εξαντλείται το πεδίο της έρευνας, απλώς αυτό που έχουµε κατορθώσει τα τελευταία χρόνια είναι να έχουµε µελέτες σε ικανοποιητικό βαθµό για την Κατοχή, τα ∆εκεµβριανά και τον Εµφύλιο. Υπάρχουν πάντοτε περιθώρια να εµβαθύνουµε περισσότερο στην έρευνα και τη µελέτη, διαφορετικά η Ιστορία θα τελείωνε, δεν θα είχαµε δουλειά εµείς οι ιστορικοί. Ξέρουµε πάντως πολύ περισσότερα για τη δεκαετία του ’40 απ’ ό,τι για τη δεκαετία του ’30 και του ’50. Είναι καιρός να ανοίξουµε και αυτά τα πεδία όπως της µεταπολεµικής Ελλάδας.
Πώς η ιστορική γνώση εµπλουτίζει το παρόν µε νέες επεξεργασίες και εργαλεία κατανόησης;
Η ιστορική γνώση δεν είναι µόνο γνώση του παρελθόντος. Αν ασχοληθούµε µε την Ιστορία, είτε ως επαγγελµατίες ερευνητές είτε ως άνθρωποι που διαβάζουν, καταλαβαίνουµε την ίδια µας τη ζωή και το παρόν. Και η Ιστορία αναφέρεται κυρίως στο παρόν, µε την έννοια ότι µέσα από αυτήν µπορούµε να κατανοήσουµε πώς λειτουργούν οι κοινωνίες. Ειδικά όταν µιλάµε για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, για αναµνήσεις που προέρχονται από κοντινούς µας ανθρώπους, τους γονείς και τους παππούδες µας. Η Ιστορία πλάθει ανθρώπους µε καλύτερη κριτική σκέψη και πολίτες που πατάνε πιο γερά στα πόδια τους. ∆εν έχει να κάνει µόνο µε το πότε έγινε η τάδε µάχη ή η τάδε επανάσταση. Είναι πολύ µεγαλύτερη η χρησιµότητά της από αυτήν που µαθαίνουµε στα σχολεία. Πρόκειται για έλλειµµα και ελπίζω κάποια στιγµή να καλυφτεί µε µια διαφορετική προσέγγισή της στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση.
Ποιο είναι το πιο βασικό έλλειµµα της διδασκαλίας ειδικά για τη συγκεκριµένη ιστορική περίοδο;
Κυρίως το επίπεδο της ερµηνείας. ∆εν αρκεί να µάθεις τι έγινε. Πρέπει να προσπαθήσεις να καταλάβεις τι σήµαινε για τους ανθρώπους η Κατοχή, µέσα από ποιες διαδικασίες κάποιοι αποφάσισαν να αντισταθούν και άλλοι να συνεργαστούν µε τον κατακτητή ενώ άλλοι να µείνουν αµέτοχοι. Την εποχή δεν την καταλαβαίνουµε αποστηθίζοντας ηµεροµηνίες και γεγονότα. ∆εν έχει καµία σχέση µε αυτό η Ιστορία και είναι κρίµα να το µαθαίνουν αυτό µόνο όσοι συνεχίζουν τις σπουδές τους ως ιστορικοί. ∆εν σηµαίνει βέβαια ότι αν µάθουµε την Ιστορία δεν θα κάνουµε τα ίδια λάθη ξανά. Τα ίδια λάθη θα ξανακάνουµε. Η Ιστορία δεν είναι διδακτική ως προς αυτό το κοµµάτι. Ωστόσο διευρύνει τους ορίζοντες και τα αντιληπτικά εργαλεία.
Μέρος των Ελλήνων συνεργάστηκε µε τους Γερµανούς κατακτητές. Αυτό παραµένει θέµα ταµπού;
Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες το κοµµάτι της συνεργασίας µε τους κατακτητές είναι θέµα ταµπού που έχει προκαλέσει πολλές εντάσεις και συνεχίζει να προκαλεί προβλήµατα. Τα εύκολα µπορούµε να τα περιγράψουµε και να τα ερµηνεύσουµε… Αλλά τα δύσκολα πράγµατα, αυτά που διχάζουν, αυτά που µπορεί να φέρουµε ως πληγές σαν κοινωνία, είναι αυτά που πρέπει να επεξεργαστούµε για να µπορέσουµε να τα ξεπεράσουµε. Οσο τα χώνουµε κάτω από το χαλί τόσο θα συνεχίζουν να επανέρχονται ως προβλήµατα. Θα µπορούσα να το παραληλίσω µε τη διαδικασία της ψυχιατρικής: για να µπορέσει κάποιος να ξεπεράσει το τραύµα του, πρέπει να το επεξεργαστεί και να το κάνει από ασυνείδητο συνειδητό. Ετσι κάνουν και οι κοινωνίες.
Πιστεύετε ότι η Ιστορία έχει πολιτική χροιά;
Αντικειµενική ιστορία δεν υπάρχει, εµείς οι ιστορικοί το ξέρουµε αυτό. Οποιος πει ότι γράφει αντικειµενική ιστορία πολύ απλά λέει ψέµατα. Υπάρχει ιστορία που ακολουθεί την επιστηµονική µεθοδολογία, δεοντολογία και ηθική. Ο ιστορικός δεν ζει σε κενό αέρος, σε γυάλα. Εχει κι αυτός τις δικές του πολιτικές και ιδεολογικές θέσεις, απλώς προσπαθεί να προσεγγίσει αυτά τα ζητήµατα µε όσο το δυνατόν πιο τίµιο και επιστηµονικά τεκµηριωµένο τρόπο.
Info
«Αθήνα ελεύθερη: 14 ιστορίες αντίστασης» Κτίριο 6, πρώην ΕΑΤ – ΕΣΑ, Πάρκο Ελευθερίας Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων
