Μεγαλειώδης συμφωνική συναυλία μνήμης δίνεται στα Χανιά το Σάββατο 3 Σεπτεμβρίου 2022, με τίτλο «Ο Μίκης και η Κρήτη: Συμφωνικά Έργα και Τραγούδια», έναν χρόνο μετά τον αποχαιρετισμό στον μεγάλο Έλληνα και Κρητικό Μίκη Θεοδωράκη, στον εθνικό και οικουμενικό συνθέτη που ταξίδεψε και μεταλαμπάδευσε τον ελληνικό πολιτισμό στα πέρατα του κόσμου με την μουσική και το πνεύμα του.
Ένα χρόνο μετά, ο τόπος του, τιμώντας την μνήμη του, παρουσιάζει στα πλαίσια του «Φεστιβάλ Μίκης Θεοδωράκης» σειρά εκδηλώσεων, που αναδεικνύουν τη μεγαλοφυή και πολυδιάστατη προσωπικότητα και το έργο του. Ξεχωριστή θέση στις εκδηλώσεις έχει η συναυλία της 3ης Σεπτεμβρίου που πραγματοποιείται στο Θέατρο Ανατολικής Τάφρου, με τίτλο «Ο Μίκης και η Κρήτη», και φωτίζει την δυνατή κι αδιάσπαστη σχέση του Μίκη Θεοδωράκη με την πατρογονική γη, με την ιστορία και την μουσική παράδοση της Κρήτης, στοιχεία που αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και έμπνευσης για τον Μίκη Θεοδωράκη καθ ‘ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Αριστουργηματικά έργα Κρητικής έμπνευσης του Μίκη Θεοδωράκη παρουσιάζουν επι σκηνής η Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ υπό την διεύθυνση του Γιώργου Αραβίδη, με σολίστ την Τατιάνα Παπαγεωργίου στο πιάνο, η οποία έχει την μουσική και ενορχηστρωτική επιμέλεια της συναυλίας, και την Μαρία Σουλτάτου στην ερμηνεία των τραγουδιών.
Η συναυλία παρουσιάζει αγαπημένες μελωδίες, τραγούδια και συμφωνικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη που αντλούν έμπνευση από την μουσική παράδοση της Κρήτης, μια πηγή έμπνευσης που διαπερνά ολόκληρο το μουσικό του σύμπαν, από τα κλασικά συμφωνικά έργα της περιόδου 1940-50 έως και τον διάσημο κινηματογραφικό και συμφωνικό «Ζορμπά» του 1964 και 1987.
Σε πρώτη εκτέλεση θα παρουσιαστεί το «Κρητικό Κοντσέρτο» για πιάνο και ορχήστρα, το οποίο ενσωματώνει τον «Συρτό Χανιώτικο» στην αρχική του μορφή, έργο που πρωτοέγραψε και διήυθυνε ο 26χρονος Μίκης Θεοδωράκης στην πρώτη του συναυλία στα Χανιά το 1951. Το έργο αυτό μετέγραψε και επεξεργάστηκε ο συνθέτης αργότερα σε άλλες μορφές, για πιάνο και κρουστά, για πιάνο σόλο, για πιάνο και βιολί, και μερικώς για συμφωνική ορχήστρα. Όμως οι παρτιτούρες της αρχικής μορφή του 1951 χάθηκαν, και την αποκατάσταση κι επανενορχήστρωση του πρωτότυπου έργου για πιάνο και ορχήστρα έφερε εις πέρας η Τατιάνα Παπαγεωργίου το 2018, σε συνεργασία με τον Μίκη Θεοδωράκη, όποτε και έδωσε την πρώτη εκτέλεση με την Συμφωνική Ορχήστρα της Όπερας του Κιέβου.
Η Τατιάνα Παπαγεωργίου είναι γνωστή για την μακροχρόνια συνεργασία της με τον μεγάλο συνθέτη που ξεπερνάει τα είκοσι χρόνια κι έχει φέρει στο φως κλασικά του έργα σε πρώτες εκτελέσεις, όπως το Κοντσέρτο «Ελικώνας», συμπράττοντας με διεθνείς ορχήστρες και τον ίδιο τον Μίκη Θεοδωράκη στο πόντιουμ. Έχει μελετήσει εις βάθος το έργο του Μίκη Θεοδωράκη με την διπλή ιδιότητα της πιανίστας και μουσικολόγου, έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή με θέμα το συμφωνικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη στην Μεγάλη Βρετανία και στο Πανεπιστήμιο Cornell της Νέας Υόρκης, έχει ηχογραφήσει όλα τα πιανιστικά του έργα και τα κοντσέρτα του για πιάνο, κι έχει εκδώσει ενορχηστρώσεις και πιανιστικές διασκευές σειράς έργων του Μίκη Θεοδωράκη με τον γερμανικό εκδοτικό οίκο Schott Music. Ως σολίστ πιάνου έχει συμπράξει με σημαντικές ορχήστρες, όπως Φιλαρμονική Ορχήστρα του Λονδίνου, Συμφωνική της ‘Οπερας της Μόσχας, Συμφωνική του Πεκίνου, Συμφωνική της Όπερας του Κιέβου, Συμφωνική της Κεντρικής Γερμανίας της Λειψίας, και όλες τις μεγάλες ελληνικές συμφωνικές ορχήστρες.
Το πρόγραμμα περιλαμβάνει επίσης αποσπάσματα από το συμφωνικό μπαλέτο «Ζορμπάς» του 1987, σε μεταγραφή για πιάνο κα ορχήστρα, που φέρουν το μουσικό ιδίωμα και τους χορευτικούς ρυθμούς της Κρήτης, όπως το “Evin Evan”, ο «Κρητικός Χορός» και ο «Χορός του Ζορμπά». Στη συνέχεια, θα παρουσιαστούν αποσπάσματα από αγαπημένους κύκλους τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη που ενσωματώνουν τα μουσικά ιδιώματα του Κρητικού Ριζίτικου και του Αιγαιοπελαγίτικου τραγουδιού, όπως «Αρχιπέλαγος» και «Επιτάφιος» (που συμπεριλαμβάνουν τα αγαπημένα τραγούδια «Απαγωγή», «Ροδιά», «Μυρτιά», «Ροδόσταμο», και «Μέρα Μαγιού», «Να ‘χα τ’αθάνατο Νερό», «Ήσουν Καλός κι ήσουν Γλυκός», κ.α.).
Τα τραγούδια θα ερμηνεύσει η Μαρία Σουλτάτου, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κρήτη. Μια σπουδαία φωνή, με εικοσαετή παρουσία στο τραγούδι, γνωστή ως βασική ερμηνεύτρια του Σταύρου Ξαρχάκου στην Κρατική Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής, αλλά και από δυνατές ερμηνείες της σε τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη. Το 2000 ερμήνευσε στο Ηρώδειο τον κατά Ξαρχάκο «Επιτάφιο» του Μίκη Θεοδωράκη, παρουσία του συνθέτη. Στην συναυλία της 3ης Σεπτεμβρίου στα Χανιά θα ερμηνεύσει λατρεμένα τραγούδια, από τους κύκλους «Επιτάφιος» και «Αρχιπέλαγος».
Την διεύθυνση της Ορχήστρας Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ έχει ο Γιώργος Αραβίδης, μαέστρος με διεθνείς διακρίσεις στο ενεργητικό του, στο Παρίσι, στην Ουγγαρία, στην Ελβετία και στην Ελλάδα. Έχει διευθύνει σημαντικές συμφωνικές ορχήστρες, ανάμεσά τους την Συμφωνική Ορχήστρα Βόρειας Ουγγαρίας, την Κρατική Συμφωνική Ορχήστρα Κύπρου, την Ιταλική Ορχήστρα «Giovanni Partenopea», την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και Θεσσαλονίκης, την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, την Ορχήστρα Δωματίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, κ.α., ενώ διατελεί ως Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Ορχήστρας Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ από το 2000. Ως μαέστρος έχει ηχογραφήσει σημαντικό ρεπερτόριο σύγχρονης μουσικής. Eίναι καλλιτεχνικός διευθυντής του Βενιζέλειου Ωδείου Χανίων, το οποίο συνδέεται ιστορικά με τον Μίκη Θεοδωράκη και την σύνθεση των συγκεκριμένων, Κρητικής έμπνευσης, έργων.
Ο μουσικός πρόλογος στη συναυλία θα γίνει από τον παραδοσιακό Σύλλογο «Χάρχαλης» με τους Στέλιο & Λεωνίδα Λαϊνάκη και Παβαγιώτη Δαρμαράκη οι οποίοι θα αποδώσουν σκοπούς της Κρητικής μουσικής, όπως έγινε στην πρώτη συναυλία του Μίκη το 1951 στα Χανιά.
Η Κρήτη στην μουσική και την συνείδηση του Μίκη Θεοδωράκη
(Λίγα λόγια για την θεματική της συναυλίας από την Τατιάνα Παπαγεωργίου)
Καθοριστικό ρόλο στην συνείδηση της ιστορικότητας της Κρητικής γενιάς του, αλλά και στην διαμόρφωση της συνολικής προσωπικότητας του Θεοδωράκη από τα παιδικά του χρόνια έπαιξε ο Κρητικός πατέρας του Γιώργος, μέσα από τις διηγήσεις του για την πολύπαθη και δοξασμένη ιστορία της Κρήτης, με τις αιματοβαμμένες επαναστάσεις και τους πολέμους όπου η γενιές των προγόνων τους διαδραμάτισαν ηρωικό ρόλο. Έτσι, εξυψώνοντας το πατριωτικό πνεύμα και την έννοια του ανδρειωμένου, μαχόμενου για την ελευθερία, ανθρώπου, διαπαιδαγωγούσε τον Μίκη και τον αδελφό του Γιάννη καλλιεργώντας σταθερά τις πανανθρώπινες αξίες, καθώς και τα ήθη κι έθιμα της Κρήτης. Όλα αυτά έμελλε να τα ανακαλύψει ο Μίκης από κοντά με την πρώτη του άφιξή στα Χανιά το καλοκαίρι του 1949, μια λυτρωτική περίοδος στην ζωή του συνθέτη, αφού είχε μόλις απελευθερωθεί από τα δεσμά και τα βασανιστήρια της Μακρονήσου. Η οικογενειακή θαλπωρή και η μουσικές της Κρήτης λειτούργησαν σαν ανάσα ζωής για τον ψυχικά και σωματικά τραυματισμένο 24χρονο Μίκη. Και όπως κάθε παραδοσιακή μουσική ενός τόπου καθρεφτίζει την ιστορία, τα πάθη και τα συναισθήματά του λαού του με τον πιο γνήσιο τρόπο, έτσι και η μουσική της Κρήτης αποτέλεσε πολύτιμη πηγή έμπνευσης για τον Θεοδωράκη, τροφοδότησε την μελωδική του φλέβα και ισχυροποίησε τους «ατσάλινους» ρυθμούς του.
Σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα ακούσματα από τα Ριζίτικα τραγούδια που συνδέονται με τα Λευκά Όρη της Κρήτης, και που μέσα από τον δωρικό κι επιβλητικό χαρακτήρα τους εκφράζουν τον πόνο, την υπερηφάνεια και την λεβεντιά των Ελλήνων. Αυτό ακριβώς το κράμα συναισθημάτων μετουσιώνει ο Θεοδωράκης σε πολλές μελωδίες του, σε τραγούδια και συμφωνικά του έργα, σε βαθμό που μπορεί να θεωρηθεί ως μια σφραγίδα του προσωπικού του ύφους (χαρακτηριστικά παραδείγματα τα τραγούδια «Ροδόσταμο» από το Αρχιπέλαγος, «Ησουν Καλός κι ήσουν γλυκός» και «Να ‘χα τ’αθανατο Νερό» από τον Επιτάφιο). Στον αντίποδα βρίσκονται τραγούδια και ορχηστρικές μελωδίες του Θεοδωράκη που εμπνέονται από την γιορταστική παραδοσιακή μουσική της Κρήτης και των νησιών του Αιγαίου, μελωδίες που παραπέμπουν σε μια ψυχική ανάταση και είναι φανερά πιο φωτεινές σε σχέση με τα ριζίτικα τραγούδια και τα μοιρολόγια («Στο Παραθύρι στέκοσουν» από τον Επιτάφιο, «Απαγωγή» και «Μυρτιά» από το Αρχιπέλαγος).
Παράλληλα, μεγάλη εντύπωση προκάλεσαν στον Θεοδωράκη τα ακούσματα των συναρπαστικών χορευτικών ρυθμών της Κρήτης, που ξεπροβάλουν σε πλήθος έργων του ιδιαίτερα των συμφωνικών, με πρωταγωνιστικούς τους ρυθμούς του Συρτού Χανιώτικου, του Πεντοζάλη, και του Καστρινού. Οι ρυθμοί αυτοί συνάδουν με το ρωμαλέο κι εκστατικό πνεύμα της μουσικής του Θεοδωράκη, αλλά κι εξυμνούν τη ζωή. Συμβολίζουν το ηρωικό και επαναστατικό πνεύμα της Κρήτης, έχοντας τις ρίζες τους σε αρχαίους τελετουργικούς πολεμικούς χορούς όπως τον αρχαίο Πυρρίχιο, γεγονός που τους καθιστά ισχυρά μέσα διαχρονικότητας. Όσο για τον ρυθμό του Συρτού Χανιώτικου, που πρωτάκουστε το 1949 σε γάμο στα Χανιά, ο Θεοδωράκης γράφει στην αυτοβιογραφία του: «κατέβηκα δυο τρεις φορές στο υπόγειο του καφενείου κι άκουσα από πάνω μου τον ρυθμό από τα πόδια των χορευτών.
Το ξύλινο πάτωμα, σαν ένα πελώριο τύμπανο, επαναλάμβανε ασταμάτητα τον ίδιο ρυθμό. Ο όγκος του ήχου ήταν τόσος, που σε λίγο είχα την αίσθηση πως χορεύει η Κρήτη. Ή, μάλλον, πως προχωρεί μέσα στον χρόνο, σκαρφαλώνοντας σαν τον οδοντωτό σιδηρόδρομο στα σιδερένια δόντια του ρυθμού. Φώλιασε τότε μέσα μου αυτή η ρυθμική φάλαγγα…Νότες κι άνθρωποι έγιναν μέσα μου ένα. Ήχοι και μύθοι μπερδεύτηκαν στο νου μου (…) Έτσι απέκτησα ένα νέο μουσικό θεμέλιο που πάνω του θα έχτιζα τη νέα μουσική μου».
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον και αποκαλυπτικό είναι το βιβλίο του Γιώργου Αγοραστάκη, Προέδρου του Παγκρήτιου Συλλόγου «Φίλοι Μίκη Θεοδωράκη», με τίτλο «Ο Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη» (2021) το οποίο ρίχνει φως σε πολλές άγνωστες πτυχές της σχέσης του μεγάλου συνθέτη με την Κρήτη, και της αγάπης του για τον τόπο αυτό. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του βιβλίου του «Με το ντουφέκι και με την λύρα» (σελ. 46): «… απαντώντας σε ερώτηση για το πόσο Κρητικός αισθάνεται και πόσο επηρέασε την ζωή και το έργο του η καταγωγή του από το νησί, ο Μίκης Θεοδωράκης απάντησε: Δεν θα πω ότι οι Κρητικές μου ρίζες πάνε βαθιά στον χρόνο, με προγόνους που κατέχουν τόσο καλά το ντουφέκι όσο και τη λύρα (όπως κι εγώ), που τους έχω στο αίμα μου και διδάχτηκα από αυτούς. Θα πω μόνο ότι το τι είναι καθείς, το δείχνει με τη ζωή και το έργο του. Εγώ πάντως στο βιογραφικό μου έγραψα πως είμαι «Έλληνας και Κρητικός». Και κάποτε, όταν θύμωνα με την Αθήνα, έλεγα «Κρητικός και Έλληνας».
Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής ΕΡΤ
Διεύθυνση: Γιώργος Αραβίδης
Μουσική επιμέλεια, ενορχηστρώσεις, πιάνο: Τατιάνα Παπαγεωργίου
Ερμηνεία τραγουδιών: Μαρία Σουλτάτου
Κρητικός Μουσικός Πρόλογος από τον Παραδοσιακό Σύλλογο «Χάρχαλης», Στέλιος & Λεωνίδας Λαϊνάκης, Παναγιώτης Δαρμαράκης.
Φεστιβάλ Μίκης Θεοδωράκης, Χανιά 2022
Διοργάνωση:
Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Χανίων
Δήμος Χανίων ΚΕΠΠΕΔΗΧ – ΚΑΜ
Παγκρήτιος Σύλλογος «Φίλοι Μίκη Θεοδωράκη»
Οργάνωση Παραγωγής: Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης
