Για τον ελληνισμό δεν είναι ο Απρίλης ο μήνας ο σκληρός κατά τον ποιητή, αλλά ο Σεπτέμβρης.
Τότε συνέβησαν τα Σεπτεμβριανά και συντελέστηκε η Μικρασιατική Καταστροφή. Τα πογκρόμ σε βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης κατά το διήμερο 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955 ήταν η πρώτη σοβαρή διατάραξη των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης. Τους βανδαλισμούς και τις λεηλασίες του μανιασμένου όχλου έχει περιγράψει ως αυτόπτης μάρτυρας ο Αζίζ Νεσίν. Ο Τούρκος συγγραφέας συνελήφθη μάλιστα ως υποκινητής των επεισοδίων στην προσπάθεια της τότε τουρκικής κυβέρνησης να κατηγορήσει την Αριστερά και να απαλλάξει από τις ευθύνες τους τα ακραία ισλαμιστικά και εθνικιστικά στοιχεία. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα όπου ο Νεσίν δυσανασχετεί λέγοντας «τι θηριωδία, τι βαρβαρότητα, τι κανιβαλισμός!» και ο φίλος του απαντάει «πώς μπορείς να μιλάς με αυτό τον τρόπο όταν βρισκόμαστε ενώπιον τέτοιας υψίστης εθνικής εγρήγορσης».
Ο προσεκτικός όμως αναγνώστης της Ιστορίας θα εντοπίσει αρκετές συμπτώσεις με τη σημερινή κατάσταση. Ο τότε πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές είχε κάνει στροφή από το κοσμικό κράτος του Κεμάλ στον θρησκευτικό φανατισμό των μουσουλμάνων χτίζοντας χιλιάδες τζαμιά. Η οικονομική κατάσταση της γείτονος δεν ήταν ανθηρή, ενώ ο εθνικιστικός πυρετός ανέβαινε με αφορμή το αίτημα των Ελληνοκυπρίων για ένωση με την Ελλάδα. Η κυβέρνηση Παπάγου επιχείρησε να διεθνοποιήσει το θέμα χωρίς όμως σημαντικά αποτελέσματα. Αμερικανοί και Βρετανοί δεν σκόπευαν να πιέσουν την Τουρκία που υπηρετούσε τα συμφέροντά τους στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Οι σύμμαχοί μας στο ΝΑΤΟ μας διεμήνυσαν να ξεχάσουμε το συμβάν και να κοιτάξουμε να τα βρούμε.
Από τα εκατοντάδες βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή αξίζει επίσης να διαβαστεί η «Μάστιγα της Ασίας» του Τζορτζ Χόρτον, του Αμερικανού προξένου στη Σμύρνη το διάστημα 1917-1922. Λόγω της διπλωματικής του ιδιότητας ξέρει πολύ καλά το παρασκήνιο και τα παιχνίδια των μεγάλων δυνάμεων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έγιναν τραγικά λάθη και από ελληνικής πλευράς. Ο Χόρτον καταλογίζει ευθύνες στον συμμαχικό στόλο που, ενώ έβλεπε τις ωμότητες όχι μόνο δεν βοηθούσε, αλλά περιέλουζε με καυτό νερό τους απελπισμένους που γαντζώνονταν στα πλοία. Καταγγέλλει τα ευρωπαϊκά κράτη που, ενώ δημιούργησαν τη διεθνή κρίση και χρησιμοποίησαν την Ελλάδα σαν δούρειο ίππο για τον δρόμο προς τα πετρέλαια, δεν έκαναν τίποτε για να εμποδίσουν τις φρικαλεότητες, παρόλο που θα αρκούσε μια βολή για να σταματήσουν τα πάντα.
Σε διπλωματικό επίπεδο οι προσπάθειες στα συνέδρια του Λονδίνου μεταξύ ευρωπαϊκών δυνάμεων, ελληνικής κυβέρνησης και Τούρκων εκπροσώπων για συμβιβαστική λύση δεν καταλήγουν σε συμφωνία. Η Γαλλία εκπαιδεύει και προμηθεύει με όπλα τους Τσέτες του Κεμάλ. Η Βρετανία ενδιαφέρεται να διατηρήσει πάση θυσία τον έλεγχο των Δαρδανελίων και η Γερμανία, αφού έχει υφαρπάξει τα ελληνικά κεφάλαια από την Τράπεζα της Ανατολής, ιδρύει την Deutsche Bank μέσω της οποίας εξαγοράζει τις εμπορικές επιχειρήσεις της Σμύρνης.
Οσο και αν έχουν αλλάξει οι συνθήκες, το συμπέρασμα είναι προφανές. Οι συμμαχίες αλλάζουν ανά πάσα στιγμή ανάλογα με τα συμφέροντα. Η Ιστορία διδάσκει, αλλά ας ευχηθούμε αυτήν τη φορά να μην επαναληφθεί.
H Χρύσα Κακατσάκη είναι φιλόλογος ιστορικός Τέχνης
