«Πίστευα ότι γνώριζα καλά τον Μπαμπά, όμως τη μέρα του θανάτου του άρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής του μου ήταν άγνωστο». Έτσι ξεκινά ο Μαρκ Μαζάουερ το βιβλίο του «Όσα δεν είπες – Ένα ρωσικό παρελθόν και ταξίδι προς την πατρίδα: Φόρος τιμής» (Εκδόσεις Αγρα, μετάφραση Παλμύρα Ισμυρίδου), στο οποίο καταγράφει την ιστορία της οικογένειάς του όπως διαμορφώνεται μέσα από τις μεγάλες συγκρούσεις του 20ού αιώνα, την Οκτωβριανή Επανάσταση, την πολιορκία του Στάλινγκραντ, τον εγκλεισμό στο γκέτο της Βίλνα, την κατοχή στο Παρίσι.
Το Documento επικοινώνησε με τον διακεκριμένο Βρετανό καθηγητή Ιστορίας στο Κολούμπια με αφορμή την επίσκεψή του στην Αθήνα στις 20 Ιουνίου και συζήτησε μαζί του για το βιβλίο του, την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, τον σημερινό ρόλο των ΗΠΑ και τη Θεσσαλονίκη, μια πόλη με την οποία έχει πολύ ιδιαίτερη σχέση.
Πώς νιώθετε ως ιστορικός της οικογένειάς σας;
Έχω μάθει να μη γράφω σε πρώτο ενικό. Ωστόσο αυτό δεν είναι δυνατό όταν κάποιος γράφει για την οικογένειά του, για πραγματικά κοντινούς του ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, εκεί γράφεις για τον εαυτό σου. Κάτι που είναι εξαιρετικά ναρκισσιστικό και ευχάριστο. Και βέβαια η ιστορία δεν τελειώνει ποτέ, οπότε πρέπει να αποφασίσεις σε κάποιο σημείο να βάλεις ένα τέλος.
Η απόφασή σας να γράψετε το συγκεκριμένο βιβλίο αφορά την προσωπική σας ανάγκη να συνδεθείτε με το παρελθόν;
Ήθελα να γράψω αυτό το βιβλίο κυρίως για τα παιδιά μου και τα παιδιά των αδερφών μου, ώστε να ξέρουν από πού προέρχονται. Ο κόσμος που δημιούργησε τον πατέρα μου εξαφανίστηκε ολοσχερώς, τόσο στην ανατολική Ευρώπη όσο και στην Αγγλία. Θεώρησα ότι θα ήταν πολύτιμο και σημαντικό να χρησιμοποιήσω τις ικανότητές μου ως ιστορικού προκειμένου να ανασυγκροτήσω τους λόγους για τους οποίους εκείνος ο κόσμος είχε σημασία όσο και όλα τα πολύτιμα και αξιοθαύμαστα που τον συνιστούσαν.
Ο παππούς σας ήταν σιωπηλός άνθρωπος. Συμμετείχε στη Ρωσική Επανάσταση και ήταν μέλος του Μπουντ (Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών στη Λιθουανία, την Πολωνία και τη Ρωσία), αλλά η οικογένειά του δεν γνώριζε σχεδόν τίποτα γι’ αυτό. Γιατί;
Είναι δύσκολο να ερμηνεύσεις τη σιωπή. Ήταν σύνηθες στους κύκλους των ακτιβιστών επαναστατών να μαθαίνουν να σιωπούν. Ειδικά σε περιπτώσεις ανθρώπων όπως ο Μαξ, η παλιά γνώση θα μπορούσε να αποδειχτεί επικίνδυνη για πολλά χρόνια. Είχε γνωρίσει τους μπολσεβίκους προτού γίνουν διάσημοι: τη δεκαετία του 1930 αυτό το είδος γνώσης ήταν επικίνδυνο στη Σοβιετική Ένωση όπου εκείνος και η σύζυγός του είχαν ακόμη οικογένεια.
Η σιωπή τους ήταν ένας τρόπος να προστατέψουν τους ανθρώπους τους. Ίσως η υπερβολική σιωπή να μαρτυρούσε ένα είδος βουβής απόγνωσης σχετικά με την πορεία που είχε πάρει ο κόσμος. Ίσως να ήταν επίσης και θέμα χαρακτήρα: ο Μαξ ήταν ιδεαλιστής, αλλά ήταν επίσης πολύ πρακτικός άνθρωπος, του τύπου «γιατί να μιλάμε για πράγματα που δεν έχουν πια σημασία;». Μπορεί να αισθανόταν κάτι τέτοιο.
Πώς νιώθατε καθώς τον ανακαλύπτατε;
Ήταν συγκινητικό να ανακαλύπτω στοιχεία για τα νεανικά του χρόνια, την εποχή δηλαδή που ήταν σαφώς παθιασμένος και είχε επιλέξει να ζήσει υπερασπιζόμενος τα ιδανικά του με πολύ θαρραλέο και επικίνδυνο τρόπο.
Ποιες συνθήκες επέτρεψαν σε οικογένειες όπως η δική σας να ζουν και να προοδεύουν στην Αγγλία;
Ο Μαξ είχε έναν αδερφό που μετακόμισε στην Αγία Πετρούπολη, έζησε την πολιορκία του Λένινγκραντ από τους Γερμανούς το 1941-44 και δεν το ξεπέρασε ποτέ. Ο άλλος αδερφός του συνέχισε να ζει στη Βίλνα, όπου είχαν εγκατασταθεί γύρω στο 1888, μπήκε στο γκέτο εκεί το 1941, όταν εισέβαλαν οι Γερμανοί, αλλά δεν επιβίωσε. Ο Μαξ δεν μίλησε για εκείνους. Εκτίμησε όμως τις δυνατότητες που πρόσφερε η Αγγλία.
Σήμερα πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι με την άνοδο της ακροδεξιάς η Ευρώπη φλερτάρει πάλι με τη δεκαετία του 1930. Διακρίνετε κοινά στοιχεία;
Ο φασισμός τροφοδοτήθηκε από την περιφρόνηση για τον κοινοβουλευτισμό, το μίσος απέναντι στις ελίτ και μια βαθιά αίσθηση ρατσισμού. Στη δεκαετία του 1930 σάρωσε όλη την Ευρώπη. Ηττήθηκε στρατιωτικά το 1945, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι υποστήριζαν τη Δεξιά μετάνιωσαν ξαφνικά. Η άνοδος του ρατσισμού ξυπνά μνήμες της δεκαετίας του 1930. Αυτήν τη φορά οι πρωταρχικοί στόχοι είναι οι μουσουλμάνοι και οι Αφρικανοί, όχι οι Εβραίοι. Αλλά η αντιπάθεια δεν είναι λιγότερο παράλογη ή λιγότερο ισχυρή. Η λιτότητα και οι λανθασμένες οικονομικές πολιτικές όχι μόνο των δέκα αλλά των τριάντα τελευταίων χρόνων έχουν συμβάλει στην κατάσταση αυτή. Η άνοδος του Ντόναλντ Τραμπ είναι ένας ακόμη δείκτης της αλλαγής, καθώς οι ΗΠΑ ήταν, μέχρι την εκλογή του, κύριος εγγυητής της μεταπολεμικής τάξης.
Ποιος είναι ο σημερινός ρόλος των ΗΠΑ;
Σύμφωνα με τις εξελίξεις της τελευταίας συνάντησης της G7, σύντομα θα είναι δύσκολο να βασίζεσαι στις ΗΠΑ. Ακόμη χειρότερα, ο εθνικισμός τύπου «πρώτα η Αμερική» εκ μέρους του προέδρου Τραμπ είναι ολέθριος για τους πολυμερείς θεσμούς, τη δημιουργία των οποίων υποστήριξαν οι προηγούμενες αμερικανικές κυβερνήσεις.
Έχετε πολύ ιδιαίτερη σχέση με τη Θεσσαλονίκη. Φαντάζομαι ότι έχετε ενημερωθεί σχετικά με την πρόσφατη επίθεση εναντίον του δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη, ενός ανθρώπου που αναφέρεται συχνά στο εβραϊκό και οθωμανικό παρελθόν της πόλης. Η Θεσσαλονίκη και η ελληνική κοινωνία εν γένει βρίσκονται ακόμη σε σύγκρουση με το παρελθόν;
Σοκαρίστηκα όταν διάβασα γι’ αυτό που συνέβη: οποιαδήποτε άμεση φυσική επίθεση σε έναν εκλεγμένο δημόσιο αξιωματούχο ανακινεί δυσάρεστες αναμνήσεις – ή έτσι θα έπρεπε. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το θέμα δεν ήταν το εβραϊκό και το οθωμανικό παρελθόν, αλλά η τύχη των Ελλήνων του Πόντου. Θα έπρεπε να υπάρχει χώρος προβληματισμού για όλες αυτές τις τύχες· εκείνων που κάποτε κατοικούσαν στην πόλη –και στη χώρα– και των οποίων οι κοινότητες εξαλείφθηκαν· και εκείνων που εγκατέλειψαν τα κατεστραμμένα σπίτια τους για να χτίσουν μια νέα ζωή στην Ελλάδα. Η ιστορία δεν χρειάζεται να είναι ούτε ποδοσφαιρικός αγώνας ούτε παίγνιο μηδενικού αθροίσματος.
Info
Ο Μαρκ Μαζάουερ θα παρουσιάσει το βιβλίο του «Όσα δεν είπες» (Εκδόσεις Άγρα) στην Αίθουσα Λόγου και Τέχνης της Στοάς του Βιβλίου την Τετάρτη 20 Ιουνίου στις 20.00. Μαζί του θα συνομιλήσει ο ιστορικός Κωστής Καρπόζηλος, διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας
