Δέκα χρόνια έχουν περάσει από την πρώτη σκηνοθετική δουλειά της Μαρίας Μαγκανάρη και θυμάμαι, ακόμα, τον «Μεσοπόλεμο». Μετά, τον «Θείο Βάνια» τη «Νόρα» και, πάντα, η ίδια συζήτηση στις παρέες. Η Μαρία Μαγκανάρη ξέρει από θέατρο. Μπορεί να ακούγεται απλό ή και δεδομένο, δεν είναι, όμως, ούτε το ένα ούτε το άλλο.
Όταν ανακοινώθηκε πως θα σκηνοθετήσει τον «Ματωμένο Γάμο» στο Εθνικό το πρώτο που μου ήρθε στο μυαλό είναι η ποίηση. Ο τρόπος που αγγίζει η συγκεκριμένη σκηνοθέτις τα έργα είναι ρεαλιστικά ποιητικός. Τώρα, προσθέστε σε όλο αυτό και το συγκλονιστικά παράφορο κείμενο του Λόρκα… με λίγα λόγια «Ο Ματωμένος Γάμος», που πήρε παράταση, λόγω κρούσματος για τις 19/2 είναι μια παράσταση, που περιμέναμε καιρό και σίγουρα η υπερβατική ματιά της Μαρίας Μαγκανάρη θα μας συστήσει από την αρχή ένα από τα διαμάντια της παγκόσμιας δραματουργίας.
Βουτιά στα βαθιά με ένα από τα πιο συναρπαστικά έργα της παγκόσμιας δραματουργίας κι ο λόγος για τον «Ματωμένο Γάμο» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Ποιες ήταν οι σκέψεις και οι αφορμές για να καταπιαστείς με αυτό το έργο;
Χαίρομαι που το θεωρείς συναρπαστικό έργο, γιατί κι εγώ έτσι το βλέπω. Τα τελευταία χρόνια ο Λόρκα χαρακτηρίζεται από πολλούς ξεπερασμένος. Εγώ ένιωσα πως πρέπει να τον ξανακοιτάξουμε με ένα νέο βλέμμα. Δουλεύοντας όλο αυτό το διάστημα πάνω στον «Ματωμένο Γάμο», επιβεβαίωσα μέσα μου ότι πρόκειται για ένα έργο κλασικό- με την έννοια πως διαπραγματεύεται πολύ βαθιά υπαρξιακά ανθρώπινα ερωτήματα, με κορυφαίο αυτό της θνητότητας και του εφήμερου της ύπαρξής μας. Και αυτή η διαπραγμάτευση γίνεται μ’έναν ιδιαίτερα σύνθετο τρόπο κυρίως όσον αφορά στη μορφή του έργου. Έχουμε μια απλή ιστορία- από τις πιο απλές που μπορούν να υπάρξουν, αλλά όσο η ιστορία τρέχει αναδύονται τα πιο κρίσιμα ερωτήματα: τι σημαίνει ελευθερία; επιλογή; έρωτας; καθήκον; θάνατος;
Στον Λόρκα με οδήγησε η τόλμη του λυρισμού του, που, αν μου επιτρέπεται να πω, σκάει σαν βόμβα παραδοξότητας στην άνυδρη και στεγνή εποχή μας. Στην τρίτη πράξη του έργου, καθώς μπαίνουμε σε μια περιοχή αισθησιασμού και σεξουαλικότητας, πραγματώνεται κατά τη γνώμη μου, η ποιητική θεωρία του Λόρκα: άνθρωποι και φύση συνομιλούν, η πρόζα «τρελαίνεται» και συναντά την ποίηση, η ελευθερία, για την οποία μιλάει το έργο παίρνει σάρκα και οστά καθώς οι εραστές βρίσκονται μόνοι στο δάσος- σ’ έναν τόπο μαγικό. Εκεί, το φεγγάρι και ο θάνατος στήνουν το σκηνικό για τον έρωτα και το τέλος. Δεν είναι τυχαία η αμηχανία που φέρνουν αυτές οι σκηνές στον σκηνοθέτη που καλείται να τις αντιμετωπίσει, καθώς είναι αδύνατον να διαβαστούν με οδηγό τον ρεαλισμό ή την ηθογραφία. Όσο ζούσε ο Λόρκα, κάποιος σκηνοθέτης του ζήτησε ν’ αφαιρέσει από το έργο τη σκηνή του φεγγαριού κι εκείνος απάντησε: «Μα αυτό είναι το νόημα του έργου»! Επέλεξα να διαβάσω τις σκηνές στο δάσος εμπνεόμενη από τη βιογραφία του Λόρκα, καθώς τις θεωρώ από τα πιο προσωπικά κομμάτια της γραφής του. Ο απαγορευμένος για την εποχή ερωτισμός του Λόρκα κωδικοποιήθηκε στο έργο του μέσα από σύμβολα, ο αισθησιασμός του μεταμορφώθηκε, έγινε κρυπτικός, καθώς δεν μπορούσε να εκφραστεί ελεύθερα. Ας μην ξεχνάμε πως ο ίδιος δολοφονήθηκε από τό φρανκικό παρακράτος, όχι μόνο για τις αριστερές του ιδέες αλλά και για τον σεξουαλικό του προσανατολισμό. Στην παράσταση μας το ρόλο του θανάτου τον έχει ο ίδιος ο Λόρκα, τον οποίο εμφανίζουμε επί σκηνής.
Το άλλο στοιχείο που με συγκινεί στον Λόρκα είναι η βαθιά κι ευαίσθητη ματιά του απέναντι στις γυναίκες και τη μοίρα τους. Τις συναισθάνεται όσο ελάχιστοι άντρες συγγραφείς. Η τελευταία φράση της Μητέρας προς τη Νύφη «Κλάψε, αλλά στην πόρτα» με συγκινεί κάθε φορά που τη διαβάζω ή την ακούω. Σ’ αυτή τη φράση εμπεριέχεται μια σχεδόν μυστηριακή αποδοχή- συντελείται μια απροσδόκητη συμφιλίωση της Μητέρας με τη Νύφη. Νομίζω ότι αυτές οι δύο γυναίκες, παρά τα όσα τις χωρίζουν, στο τέλος συναντιούνται. Και είναι η γυναικεία μοίρα αυτή που τις ενώσει.
Ο Ματωμένος Γάμος, ως μέρος της τριλογίας της «ισπανικής υπαίθρου», φωτογραφίζει τον ρόλο της γυναίκας και την ανάγκη της για ελευθερία, για υπόσταση. Έχουν, αλλάξει οι εποχές; Υπάρχουν σύγχρονες «Νύφες»;
Στο έργο οι οικογενειακές- κοινωνικές δομές είναι τόσο ασφυκτικές που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια ελευθερίας στους ήρωες. Όλοι τους «προεκτείνουν» τους πρόγονούς τους. Συνεχίζουν την «γραμμή του αίματος». Ειδικά, για τις γυναίκες η μοίρα είναι απολύτως προδιαγεγραμμένη: γάμος, οι τέσσερις τοίχοι του σπιτιού, μητρότητα. «Έτσι μαραζώνουμε όλες» λέει η Νύφη λίγο πριν παντρευτεί. Λίγες ώρες αργότερα θα πράξει το απονενοημένο κάνοντας ένα βήμα προς τον έρωτα, αλλά κυρίως προς την ελευθερία.
Οι εποχές αλλάζουν, ωστόσο είναι εντυπωσιακά μεγάλη η αντίσταση που φέρνει το κατεστημένο προς την ουσιαστική χειραφέτηση της γυναίκας. Η γυναικεία αυτοδιάθεση δεν είναι δυστυχώς αυτονόητη ούτε στις μέρες μας. Οπισθοδρομικές αντιλήψεις που περιορίζουν τα αυτονόητα, ξεπροβάλλουν διαρκώς τόσο στην Ελλάδα, όσο και παγκοσμίως: δείτε τη δαιμονοποίηση των εκτρώσεων και τις διάφορες θεωρίες περί δικαιωμάτων του αγέννητου παιδιού που είναι τελευταία της μόδας. Αυτό που έχει αλλάξει και είναι καταλυτικό, είναι ότι τώρα οι γυναίκες αντιδρούν στη βία που εισπράττουν. Ψάχνουν να βρουν τη δύναμη και τη φωνή τους και αυτό είναι που δημιουργεί αναταράξεις στην πατριαρχική, σεξιστική και αντιδραστική κοινωνία μας. Οι γυναικοκτονίες δεν έπεσαν από τον ουρανό. Είναι η έκφραση του τρόμου που νιώθει το κατεστημένο απέναντι στην ελευθερία των γυναικών.
Είναι η μοίρα, που καθορίζει τις ζωές μας; Μπορούμε να υπάρξουμε με άλλον τρόπο, πέρα από αυτόν που μας έχει δοθεί;
Αυτό είναι ένα από τα κομβικά, κατά τη γνώμη μου, ερωτήματα του έργου, ένα βαθύ υπαρξιακό θέμα, γι’ αυτό και η απάντηση μπορεί να είναι μόνο προσωπική. Αισθάνομαι πως οι δεσμοί αίματος είναι τόσο ισχυροί που μας καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό. Ο τόπος, η κοινωνία, η δεδομένη ιστορική στιγμή, η οικογένεια μας χτίζουν τη μοίρα μας. Μα πάνω απ’ όλα, μοίρα μας είναι τα παιδικά μας χρόνια. Άνθρωποι πέτυχαν τεράστια επιτεύγματα ή έκαναν μεγάλο κακό, μόνο και μόνο για ν’ αποδείξουν κάτι στη μητέρα ή στον πατέρα τους. Από την άλλη, παρά τα όσα κουβαλάμε, η ζωή είναι το κατεξοχήν δυναμικό φαινόμενο. Μας προσφέρεται ως μια παλέτα δυνατοτήτων κι επιλογών. Στη μέχρι τώρα ζωή μου, άλλοτε παλεύω κόντρα στη μοίρα που μου δόθηκε και άλλοτε συμφιλιώνομαι με όψεις της που μου αποκαλύπτουν ποια πραγματικά είμαι.
Έχουν περάσει πόσα; Δέκα χρόνια από τον «Μεσοπόλεμο… »; Πόσα έχουν αλλάξει στον τρόπο που αγγίζεις ένα κείμενο;
Το σκεφτόμουν κι εγώ πρόσφατα με συγκίνηση. Τέτοιες μέρες πριν από δέκα χρόνια προετοίμαζα την πρώτη μου σκηνοθεσία, τον «Μεσοπόλεμο» στην Οικία Κατακουζηνού. Είμαι τυχερή γιατί μου αποκαλύφθηκε τότε μια πολύ ισχυρή επιθυμία, το να σκηνοθετώ. Και αυτή η επιθυμία παραμένει ζωντανή. Είμαι ευγνώμων απέναντι σε όλους τους συνεργάτες που μ’ εμπιστεύτηκαν όλα αυτά τα χρόνια- πρωτίστως στους ηθοποιούς- με κάποιους συναντιόμαστε ξανά και ξανά: τη Σύρμω (Κεκέ), την Άνθη (Ευστρατιάδου), τη Μαρία (Κεχαγιόγλου). Όλες αυτές οι συναντήσεις συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας γλώσσας, με βοήθησαν να βρω (ή τουλάχιστον ν’ αναζητώ συνειδητά) τη δική μου φωνή. Η εμπιστοσύνη που μου δείχνουν οι ηθοποιοί (όπως και τώρα στον Ματωμένο Γάμο), είναι η αφορμή ν’ ακούσω βαθύτερα τον εαυτό μου, να δώσω χώρο στη «μέσα» φωνή μου ν’ ακουστεί. Σε σχέση με παλιότερα, νομίζω πως έχει ίσως προχωρήσει στη δουλειά μου, μια ανάγκη να ενοποιούνται τα πράγματα, να ολοκληρώνονται. Μ’ ενδιαφέρουν περισσότερο οι αποχρώσεις- παλιότερα ήμουν πιο απόλυτη. Τώρα αφήνω περισσότερο χώρο στην αμφιβολία, δεν βιάζομαι τόσο να κλείσω τα πράγματα. Επίσης, ακολουθώ λιγότερους κανόνες και ρισκάρω περισσότερο με κίνδυνο μεγαλύτερα λάθη.
Παρακολουθώντας την δουλειά σου όλα αυτά τα χρόνια έχω την εντύπωση πως αναζητάς τα κλασικά έργα στο σήμερα; Πως δημιουργείς δραματουργικές γέφυρες, χωρίς, όμως νοσταλγική διάθεση, αντιθέτως τίκτεις μια νέα γλώσσα
Το θέατρο έχει να κάνει με τη ζωή, δεν μπορεί να είναι κάτι νεκρό. Αναζητούμε τις προσωπικές μας συνδέσεις σε κάθε παράσταση που παρακολουθούμε. Ακόμα κι όταν θέλουμε να «ξεφύγουμε» από τή ζωή μας, συνδεόμαστε, μέσω αυτού που παρακολουθούμε με το φαντασιακό μας κομμάτι. Στη βάση της κάθε παράστασης που έχω κάνει, βρίσκεται η προσωπική μου σύνδεση με το έργο. Αυτό που θέλω εγώ να πω. Αυτό που διαβάζω ως «επείγον» να ειπωθεί σε σχέση με το έργο, αυτό που θεωρώ ότι ανακάλυψα μόνο εγώ. Και με τα χρόνια συνειδητοποιώ πως τα πράγματα που έχουμε να πούμε δεν είναι απεριόριστα. Ίσως να λέμε και το ίδιο πράγμα με άλλους τρόπους.
Σε όλα σου τα έργα υπάρχει η ποίηση ή αν προτιμάς η ποιητική ανάγνωση της πραγματικότητας. Πέρα, από σκηνοθετική προσέγγιση είναι και τρόπος ζωής;
Η λοξή ματιά στην πραγματικότητα είναι κάτι που θυμάμαι να με γοητεύει από παιδί. Βέβαια στα παιδιά αυτό είναι κάτι αυτονόητο, εμπεριέχουν αυτή τη ματιά, γιατί όλα τα παιδιά είναι ποιητές. Όταν ο γιος μου μου είπε «Μαμά σ’ αγαπώ, απολύτως πάρα πολύ», δημιούργησε, άθελα του έναν όμορφο στίχο. Θυμάμαι πάντα την ποίηση (σε όποια μορφή της) να με παρηγορεί και να με ανακουφίζει. Τις λίγες φορές στη ζωή μου που αυτό δεν μπορούσε να συμβεί, κατάλαβα πως είχα πιάσει (ψυχικά) πάτο.
Θέλει μεγάλο κόπο για να ζεις ποιητικά. Η καθημερινότητα έχει πολύ σκοτάδι. Είναι πολύ δύσκολο να δέχεσαι τόση ασχήμια καθημερινά και να μπορείς να τη μεταβολίσεις σε κάτι όμορφο, σε κάτι που έχει νόημα. Πρέπει να νικήσεις τον αρνητισμό και να καταφάσκεις στη ζωή. Κι αυτό δεν είναι απλό. Θαυμάζω τους ανθρώπους που μπορούν να το κάνουν. Εγώ πέφτω συχνά σε «μαύρες τρύπες» και βγαίνω από αυτες χάρη στην αγάπη των δικών μου ανθρώπων. Οπότε πιστεύω βαθιά στην ποίηση των αληθινών ανθρώπινων σχέσεων. Η αγάπη είναι ίσως ένας τρόπος για να ζεις ποιητικά.
Κλείνοντας, πες μου κάτι όμορφο για όσα θέλεις να συμβούν
Θα ήθελα, σαν κοινωνία, να μας βρει το καλό, τόσο αναπάντεχα, που να μην ξέρουμε από που μας ήρθε. Θα ήθελα περισσότερο χώρο στην ομορφιά και στην ευγένεια. Εύχομαι να έρθει η χαρά να μας παρηγορήσει και να μας δώσει την ανεμελιά που χάσαμε τα τελευταία χρόνια. Εύχομαι να έρθει η στιγμή που δεν θα φοβάμαι.
