Από την περίπτωση της Σπιναλόγκας αντλούμε εικόνες από μια ρευστή δυστοπία που πλέον δεν φαντάζει απώτατα μελλοντική αλλά τόσο κοντινή στις μέρες μας.
Η Κρητική Πολιτεία (1898-1913), στην προσπάθειά της να δηµιουργήσει ένα µοντέρνο για τα δεδοµένα του καιρού της κράτος και µε βάση τα πολύ πενιχρά οικονοµικά της µέσα, εξέδωσε µεταξύ πολλών άλλων µια σειρά από κανονιστικά διατάγµατα και ρυθµιστικές διατάξεις που αφορούσαν τις θεωρούµενες «ανήθικες και επικίνδυνες» κοινωνικές οµάδες της εποχής (π.χ. αλκοολικοί, χασικλήδες, πόρνες, ανέστιοι, επαίτες, πλάνητες, άεργοι, άτοµα µε αφροδίσια νοσήµατα και µεταδοτικές ασθένειες κ.λπ.). Επίσης ανέθεσε την εποπτεία της εφαρµογής των σχετικών απαγορευτικών και περιοριστικών µέτρων σε ένα νεοσύστατο σώµα υγιειονολόγων και αστυνοµικών –αντιγράφοντας το γερµανικό πρότυπο της εποχής–, την υγειονοµική αστυνοµία.
Σε αυτό το πλαίσιο συστηµικού ελέγχου και µαζικής πάταξης των ανάρµοστων και αντικοινωνικών συµπεριφορών και ανησυχώντας ιδιαίτερα και σίγουρα εύλογα για το ζήτηµα της δηµόσιας υγείας και την προστασία της από επιδηµίες και µεταδοτικές ασθένειες, το 1903 η Κρητική Πολιτεία µε τον ν. 375 θεσµοθέτησε πάνω σε µια µικρή νησίδα απέναντι από την Ελούντα Κρήτης το Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας για να αντιµετωπίσει την αυξανόµενη απειλή από τους «ιατρικά πιστοποιηµένους» φορείς της ασθένειας.
Η υπευθυνοποίηση του ατόµου
Το λεπροκοµείο λειτούργησε µέχρι το 1957 και έκτοτε η Σπιναλόγκα –η οποία σηµειωτέον διεκδικεί την ένταξή της στον κατάλογο µνηµείων παγκόσµιας κληρονοµιάς της UNESCO εξαιτίας αυτής της ιστορικής µοναδικότητας– έχει εγγραφεί στο κοινωνικό φαντασιακό ως τόπος κοινωνικής περιθωριοποίησης, εκτοπισµού και αποµόνωσης των χανσενικών. Μετά την ιατρική διάγνωση της ασθένειας οι χανσενικοί, χωρίς να ξέρουν πού τους πήγαιναν, οδηγούνταν µε τη βάρκα στη νησίδα για τα περαιτέρω.
∆υστυχώς στις µέρες µας η κατάσταση είναι πολύ χειρότερη, αφενός διότι την περίοδο 1903-1957 η νόσος του Χάνσεν αφορούσε πολύ µικρότερους πληθυσµούς, τουλάχιστον στην Ελλάδα, αφετέρου διότι τώρα ολόκληρος ο πλανήτης –και όχι απλώς οι κάτοικοι µιας µικρής νησίδας– βρίσκεται σε σχεδόν υποχρεωτική καραντίνα και διαρκή περιορισµό κατ’ οίκον. Ο Covid-19, αποτέλεσµα πιθανόν ενός ακήρυχτου και υφέρποντος βιολογικού πολέµου ανάµεσα σε Κίνα, ΗΠΑ και άλλες χώρες και ενός διαρκούς εντεινόµενου εµπορικού και οικονοµικού ανταγωνισµού, χτυπάει το δυτικό ηµισφαίριο (και όχι µόνο αυτό) προκαλώντας τρόµο στους ανθρώπους.
Ταυτόχρονα αυτός ο ιός που µεταλλάσσεται, εξελίσσεται και «σε ησυχία δεν κάθεται», δηµιουργεί κατάρρευση στα δηµόσια συστήµατα υγείας – ή καλύτερα σε ό,τι έχει αποµείνει όρθιο από αυτά εξαιτίας δραµατικών περικοπών τα προηγούµενα χρόνια. Την ίδια στιγµή προκαλεί µαζική καθίζηση στις αγορές και στην οικονοµία που πανικόβλητες ζητάνε από τα κράτη και τις κυβερνήσεις να αναλάβουν δράση για να τις σώσουν, χορηγώντας βοήθεια σε νοικοκυριά και γενναία πακέτα διάσωσης και απαλλαγών σε επιχειρήσεις.
Σε αυτό το ζοφερό κλίµα ο πρωθυπουργός της χώρας µας, συµπλέοντας µε τον Αµερικανό και τον Γάλλο πρόεδρο αλλά και µε ηγέτες άλλων κρατών ανά την υφήλιο, δήλωσε στο από 17/3/2020 τηλεοπτικό διάγγελµά του ότι «είµαστε σε πόλεµο µε έναν αόρατο αλλά όχι ανίκητο εχθρό», αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόµενο για λήψη αυστηρότερων µέτρων πρόληψης και τονίζοντας πως «τον πρώτο λόγο έχει το κράτος». Την ίδια στιγµή η Ιταλία και η Ισπανία, δύο από τις µεγαλύτερες χώρες και οικονοµίες της ΕΕ, βρίσκονται σε σχεδόν ολοκληρωτική καραντίνα, µε την αστυνοµία, τον στρατό και τους γιατρούς να περιπολούν στους δρόµους για να προασπίσουν τη δηµόσια υγεία και να τιµωρήσουν τους ανεύθυνους και απερίσκεπτους που κυκλοφορούν χωρίς σοβαρό λόγο «εκεί έξω».
Καλοί µου άνθρωποι, ζούµε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή αλλιώς καταστάσεις εξαίρεσης (Τζόρτζιο Αγκάµπεν). Σε αυτές τις καταστάσεις εξαίρεσης πρωταρχικό µέληµα είναι να περάσει η κρίση και να βγούµε όσο το δυνατόν λιγότερο λαβωµένοι σε ατοµικό και κοινωνικό επίπεδο και αργότερα, όταν ο πόλεµος λήξει, να µετρήσουµε τις οικονοµικές και ανθρώπινες απώλειες. Οµως, ακριβώς σε αυτές τις καταστάσεις εξαίρεσης ελλοχεύει ο κίνδυνος αφενός η πολιτική εξουσία να δοκιµάσει να συγκεντρώσει –χωρίς µαζικές αντιστάσεις, αντιδράσεις και αποδοκιµασίες– εξουσίες που αργότερα ενδεχοµένως δεν θα απεµπολήσει πολύ εύκολα, διατηρώντας σε ισχύ –έστω και σε πιο ήπια µορφή– ένα διαρκές, σχεδόν µόνιµο καθεστώς εξαίρεσης. Αφετέρου δηµιουργείται ένα νέο υγειονοµικό πρότυπο, αυτό του homo antisepticus, που µε γνώµονα την ατοµική ευθύνη ανέχεται, επικυρώνει, επικροτεί και προσυπογράφει αυτό το καθεστώς εξαίρεσης, επαυξάνοντας τη διείσδυση και την εγκαθίδρυσή του ακόµη και στις πιο ιδιαίτερες και ιδιωτικές του στιγµές.
Συγκροτησιακό στοιχείο πλέον αυτού του σύγχρονου, υπεύθυνου ατόµου σε αυτό το καθεστώς εξαίρεσης µε αβέβαιη ηµεροµηνία λήξης δεν είναι η κοινωνική του τάξη, το φύλο του, το πολιτισµικό του κεφάλαιο, η επαγγελµατική του καταξίωση, αλλά η υπαρξιακή του αγωνία. Αυτή η βαθιά ανησυχία του να παραµείνει υπεύθυνος ώστε να µην αρρωστήσει και να µη µεταδώσει το µικρόβιο και στους άλλους είναι απολύτως κατανοητή και εύλογη. Αποδεικτικό αυτής της στάσης ευθύνης είναι ότι δεν «κυκλοφορεί άσκοπα». Αυτή η τάση υπευθυνοποίησης, για να δανειστώ έναν όρο του ύστερου Φουκό, δηλαδή η διαδικασία κατά την οποία το άτοµο συναινεί να γίνει υποχρεωτικά υπεύθυνο για τον εαυτό του και τους άλλους διότι οι συνθήκες το επιτάσσουν, υπενθυµίζει διαρκώς στα άτοµα την ανάγκη για σχολαστική, σχεδόν ευλαβική –και ας έκλεισαν προσώρας οι ναοί– τήρηση των κανόνων υγιεινής. Με άλλα λόγια, καθιστά τα δρώντα υποκείµενα συµµέτοχα σε αυτή την επιβεβληµένη σύµπραξη νίκης (µικρότερη εκθετική καµπύλη και άρα δυνητικά ταχύτερη επιστροφή στην κανονικότητα) ή, αντίθετα, ένοχα σε αυτή την απευκταία συνενοχή ήττας (διασπορά του ιού, θύµατα, οιονεί καραντίνα του πληθυσµού, απαγόρευση κυκλοφορίας, µεγάλος αριθµός θυµάτων, οικονοµική κατάρρευση).
Συµµορφούµενοι προς τας κρατικάς υποδείξεις
Το διακύβευµα είναι πολύ µεγάλο για να υπάρχει ιδεολογική, πολιτική, επιστηµονική ή ακόµη και θρησκευτική ουδετερότητα. Ολοι καλούνται να πάρουν θέση και σθεναρά να την υποστηρίξουν, ακόµη και οι τηλεπωλητές ελπίδας, θεραπείας και αγυρτείας. Ο homo antisepticus, αυτή η νέα αναδυόµενη φιγούρα των φαρµακείων και των σουπερµάρκετ, αποτελεί εν γνώσει του τον κεντρικό πυλώνα αυτού του νέου κανονιστικού ιδεώδους, του καινούργιου συλλογικού συν-ανήκειν και ευ ζην. Πειθαρχηµένος και καθαρός, απολυµασµένος και όχι λυµασµένος στην κατ’ οίκον καραντίνα του, υλικοποιεί µέσα από τα σύµβολα καθαριότητας που διαρκώς και σε σηµείο παροξυσµού χρησιµοποιεί (µαντιλάκια, σαπούνι, νερό κ.λπ.) την ατοµική του συν-υπευθυνότητα. Ως γνήσιος αρνητής του ιού, οµολογεί την οµόθυµη υποστήριξή του στην πολιτεία και την ιατρική επιστήµη και εξατοµικεύει το κοινωνικό στίγµα, ενώ το καθιστά κοινωνική συνθήκη γενικευµένης υποψίας. Οπως το έθεσε ο πρωθυπουργός: «Μας το λένε, άλλωστε, και οι γιατροί: “Εµείς µένουµε όρθιοι στα νοσοκοµεία για εσάς. Και εσείς πρέπει να µείνετε στο σπίτι για εµάς”. Και µας συµβουλεύουν: “Μη φέρεστε ως υγιείς που δεν βγαίνουν για να µη νοσήσουν. Αλλά σκεφτείτε διαφορετικά: σαν να έχετε ήδη τον ιό και δεν πρέπει να τον µεταφέρετε σε άλλους”. Οι συναθροίσεις αποτελούν τις µεγαλύτερες παγίδες. Γι’ αυτό και τις απαγορεύουµε».
Το διάγγελµα συνεχίζει κοµίζοντας µια δυστοπική και ζοφερή επιστηµονική βεβαιότητα: «Στο επόµενο δίµηνο ο κίνδυνος θα γιγαντώνεται. Γι’ αυτό και θα ακολουθήσουν νέοι περιορισµοί. Και θα πρέπει όλοι να δείξουµε πειθαρχία. Οσοι φέρονται αντικοινωνικά θα τιµωρούνται παραδειγµατικά. Γιατί θα έχουν εγκληµατήσει διπλά: κατά του νόµου και κατά της ζωής». Η «θωρακισµένη Ελλάδα» αποδείχτηκε πλάσµα της µυθολογίας. Το πιθάρι της Πανδώρας, αρχαία φυλακή αλλά και τόπος διαφύλαξης, έχει ορθάνοιχτα ανοίξει και όποιος πιστεύει ότι το εµβόλιο –που σίγουρα θα βρεθεί απέναντι στον Covid-19– θα γλιτώσει τις δυτικές κοινωνίες, τουλάχιστον σύντοµα, από το καθεστώς γενικευµένης ή µερικής εξαίρεσης οφείλει να συµπληρώσει δίπλα στην ατοµική του ευθύνη και την πολιτική του πράξη ώστε η κατάσταση έκτακτης ανάγκης να λάβει οριστικό τέλος.
Με τα λόγια του πρωθυπουργού: «Ας µείνουµε µόνοι, αλλά όχι µοναχικοί! Προστατευµένοι, όχι πολιορκηµένοι! Και αποµονωµένοι, αλλά όχι αποξενωµένοι». Το ζήτηµα είναι πόσο καιρό µπορούµε να παραµείνουµε οικόσιτοι και σε εθελούσια καραντίνα, πόσο διάστηµα θα αντέξουµε προτού η πειθαρχία –απόδειξη ατοµικής ευθύνης και συλλογικής δέσµευσης στο κοινό αγαθό– και όχι ο ζαβολιάρης ιός αποβεί ο νέος εχθρός µας. Για να συµβεί όµως αυτό δεν αρκεί από µόνη της ούτε η ατοµική ευθύνη ούτε η συµπληρωµατική κρατική τιµωρία.
Η πλειονότητα των συµπολιτών µας επιβραβεύει και επικροτεί τα µέτρα αποµόνωσης και περιορισµού –απαγορεύτηκαν ήδη οι συναθροίσεις άνω των δέκα ατόµων–, ενδεχοµένως δικαίως και χωρίς να διαθέτει ουδεµία άλλη εναλλακτική επιλογή. Εξάλλου έτσι προτείνει η επιστήµη. Αυτή όµως η γενικευµένη επιβράβευση απέχει αρκετά από την υπόσχεση για επιστροφή στην «όποια κανονικότητα», χωρίς προφανή ευθύνη σε αυτήν τη φάση. ∆εν προσδοκάµε θαύµατα. Ούτε αναζητούµε µεταφυσικές ερµηνείες ή θεϊκές παρεµβάσεις. Μάλλον ψάχνουµε µια ασφαλή κατάδυση –µε εξασφαλισµένη επιστροφή– στα ύδατα της Στυγός.
O Μάνος Σαββάκης είναι Μόνιμος Επίκουρος Καθηγητής της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Αιγαίου
