Συνέντευξη στη Στέλλα Χαραμή
Πρωινό Δευτέρας – τρεις ώρες προτού αναχωρήσει για το Συμβούλιο Υπουργών Πολιτισμού στις Βρυξέλλες, το παρθενικό ταξίδι από τότε που ανέλαβε τα νέα της θεσμικά καθήκοντα. Ηταν ‒μα και δεν ήταν‒ έκπληξη, όταν πριν από τρεις εβδομάδες ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο του υπουργείου Πολιτισμού. Εκπληξη, γιατί για 40 χρόνια έμοιαζε ολότελα αφοσιωμένη στο θέατρο και δη στο αρχαίο δράμα· όχι και τόσο έκπληξη, γιατί δεν είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζεται σε διοικητική θέση δημόσιου ενδιαφέροντος.
Η Λυδία Κονιόρδου ανοίγει το τζαμένιο παράθυρο του γραφείου της, στον πέμπτο όροφο του υπουργείου και βγαίνει στον καθαρό αέρα. Κυκλοφορεί με αυτοπεποίθηση στη βεράντα μέχρι να βρει τη θέση της πάνω στο πεζούλι, δίπλα σε κλαδιά ελιάς. Εκεί θέλει να φωτογραφηθεί, επειδή «είναι οικολόγος», όπως υπενθυμίζει. Η πρώτη της πολιτική επιλογή, εξάλλου, με τους Οικολόγους Πράσινους απηχεί τούτη τη θέση της. Ομως, ως αριστερή θέλει και τον φόντο της ταράτσας της Μπουμπουλίνας, λέγοντάς μου μια άλλη φράση πως «να, σ’ αυτήν εδώ την ταράτσα αναφέρεται “Το σφαγείο” του Μίκη Θεοδωράκη. “Χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Ανδρέα”. Το θυμάσαι;». (σ.σ.: Το τραγούδι αναφέρεται στα βασανιστήρια που υπέστη ο Ανδρέας Λεντάκης στην ταράτσα της Μπουμπουλίνας∙ στο κτίριο που βρίσκεται σήμερα το υπουργείο στη διάρκεια της χούντας στεγαζόταν η Υποδιεύθυνση Ασφαλείας.) Τελικά, θα καθίσουμε μέσα, ανάμεσα σε γλάστρες με ορχιδέες, με ευχητήριες κάρτες για καλή αρχή, πλάι στο σαλονάκι της Μελίνας «που είχε παραγγείλει τις τελευταίες μέρες της στο υπουργείο, αλλά δεν πρόλαβε να το χαρεί». Ναι, η Λυδία Κονιόρδου είναι η πρώτη, μετά τη Μελίνα Μερκούρη, ηθοποιός που χρίζεται υπουργός Πολιτισμού. «Μόνο που εγώ δεν είμαι πολιτικός» ξεκαθαρίζει.
Φανταζόσασταν ποτέ τον εαυτό σας σε θεσμική θέση;
Εχω κατά καιρούς υπηρετήσει από διάφορες θέσεις τον πολιτισμό. Ομως, δεν περίμενα αυτήν τη θέση, ούτε την επιδίωξα.
Που σημαίνει ότι δεν είχατε πολιτικές φιλοδοξίες;
Οχι, ποτέ μου δεν είχα.
Ηταν ακαριαία η απόφασή σας;
Ναι, δέχθηκα αμέσως.
Βασισμένη σε ποιο σκεπτικό;
Πίστεψα πως όλοι καλούμαστε σε μια συστράτευση. Δεν έχω καμιά ψευδαίσθηση, διανύουμε μια περίοδο πολύ κρίσιμη τόσο για τη χώρα όσο και για τον κόσμο. Στον πλανήτη συμβαίνουν τεράστιες μετεξελίξεις στον πολιτισμό και από εμάς εξαρτάται αν αυτές θα λειτουργήσουν προς το συμφέρον των πολλών, των απλών ανθρώπων ή προς όφελος μιας πολιτικοοικονομικής ελίτ. Δεν έχω την πολυτέλεια να κάθομαι αδρανώντας και ιδιωτεύοντας στο σπίτι μου. Θα ήταν καθαρή ανοησία. Χρειάζεται να παίρνουμε θέση στα δημόσια πράγματα, να αποκτήσουμε γνώμη, ώστε να μην αποτελούμε αντικείμενο χειραγώγησης των εκάστοτε συμφερόντων. Πολιτισμός σημαίνει αφύπνιση συνειδήσεων και κοινωνική ενσωμάτωση και μόνο έτσι αυτός θα αποτελέσει μοχλό ουσιαστικής ευημερίας και όχι μιας ανάπτυξης-φούσκας.
Ακούγεστε σαν να μη φοβάστε τον αμφιλεγόμενο κόσμο της πολιτικής ‒ ειδικά σε μια εποχή όπου όλοι και όλα αλέθονται;
Εχω σαφή πολιτική άποψη από τα φοιτητικά μου χρόνια, που θέλω να πιστεύω ότι δεν έχω προδώσει. Ομως, δεν ανήκω στην οικογένεια πολιτικών. Η οικογένειά μου ανήκει στον χώρο του πολιτισμού και αυτόν ήρθα για να υπηρετήσω.
Χωρίς να θυσιάσετε κάτι από την καλλιτεχνική σας ταυτότητα;
Η φύση μου είναι καλλιτεχνική· έτσι αναπνέω, παντού βλέπω την ομορφιά, τα παιχνίδια της δημιουργικής δύναμης. Η αλλαγή στη ζωή μου έγινε σε μια φάση που έτσι κι αλλιώς ένας κύκλος είχε ολοκληρωθεί και αναρωτιόμουν ποιο θα είναι το επόμενο βήμα. Η ζωή είναι ένα μεγάλο δώρο από μόνη της και το να ζεις με πληρότητα κάθε μέρα δίνει νόημα στην ύπαρξή μας. Δεν φοβάμαι ούτε τη ζωή ούτε τις προκλήσεις της.
Δηλαδή, δεν σας επηρέασε η αρνητική υποδοχή –στα όρια της κακόγουστης σάτιρας‒ που έτυχε η είδηση ότι αναλαμβάνετε το υπουργείο Πολιτισμού;
Ομολογώ πως δεν με επηρέασε καθόλου, γιατί λόγω ξαφνικού φόρτου, δεν είχα χρόνο να ασχοληθώ με όσα ειπώθηκαν. Ετσι κι αλλιώς, δεν με απασχολεί όταν κάνω κάτι που πιστεύω. Θα με αφορά όταν αρχίσω να παράγω έργο.
Αισθάνεστε ότι δικαιώνετε την καλλιτεχνική κοινότητα με την επιλογή σας;
Πράγματι, πιστεύω ότι ειδικά στον τομέα του πολιτισμού κάποιος που προέρχεται από αυτόν τον χώρο μπορεί επί της ουσίας να προσφέρει. Κατά αναλογία, δεν μπορώ να ξεχάσω τον Νίκο Κούρκουλο, ο οποίος ανέλαβε το Εθνικό Θέατρο σε μια στιγμή απαξίωσης, δέχθηκε έντονη κριτική, μα τελικά η παρουσία του άλλαξε εντελώς το πρόσωπο του θεάτρου: του έδωσε νέα πνοή, φιλοξένησε όλες τις γνήσιες φωνές με γενναιοδωρία, ανεξιθρησκία χωρίς όρια. Ο Νίκος Κούρκουλος είναι ένα πολύ φωτεινό παράδειγμα. Δεν πτοήθηκε ποτέ, γελούσε με μίζερες κριτικές, απλώς γιατί πίστευε στο έργο του.
Είστε διατεθειμένη να ακολουθήσετε τον ίδιο δρόμο;
Ναι, γιατί πιστεύω σε αυτά που μπορούν να γίνουν, πιστεύω στους Ελληνες καλλιτέχνες.
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που μεγάλη μερίδα του καλλιτεχνικού κόσμου έχει προσδοκίες από εσάς. Αυτό το δεδομένο σας βαραίνει;
Αισθάνομαι, έτσι κι αλλιώς, μεγάλη την ευθύνη που μου έχει ανατεθεί. Ξέρω τις προσδοκίες όλων, γιατί ως ανάγκη τις μοιραζόμουν κι εγώ. Δεν πρόκειται όμως να αφήσω τίποτα να με αποθαρρύνει.
Αισθάνεστε ότι μπορείτε να παράγετε έργο τη στιγμή που η χώρα βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού;
Δεν το ξέρω προκαταβολικά. Χρειάζεται η συσπείρωση και η συνεργασία πολλών, για να επιτευχθεί κάτι σε μια δημοκρατία.
Ηδη έχετε να διαχειριστείτε «καυτές πατάτες» που επείγουν…
Δεν αντιμετωπίζω τα θέματα προς επίλυση σαν «καυτές πατάτες». Δεν είναι θέματα που εμφανίζονται ξαφνικά. Απηχούν χρόνιες παθογένειες, οι οποίες συχνά δεν αντιμετωπίστηκαν σε βάθος λόγω πολιτικού κόστους.
Αυτό σημαίνει πως θα πάρετε αποφάσεις, ανεξαρτήτως πολιτικού κόστους;
Οι αποφάσεις που θα πάρω θα είναι αποτέλεσμα διαλόγου, διαφορετικών απόψεων που θα συγκεραστούν σε έναν κοινό τόπο και που δεν έχουν σκοπό να δημιουργήσουν τραυματικές εμπειρίες, αλλά να οργανώσουν τους εποπτευόμενους φορείς – αυτό έχει ήδη ξεκινήσει επί θητείας του Αριστείδη Μπαλτά. Εκτιμώ ότι πολλά προβλήματα δεν είναι ζήτημα προσώπων, αλλά έλλειψης ενός καθαρού τρόπου στην εσωτερική τους λειτουργία και στις αρμοδιότητες καθενός. Είχαμε μέχρι τώρα συνηθίσει κάθε φορέας να λειτουργεί ως ενός ανθρώπου αρχή και αυτός να κάνει ό,τι καταλαβαίνει. Αυτό είναι λάθος, πρέπει να υπάρχουν κανόνες – χωρίς, βέβαια, να πλήττεται η ελευθερία του εκάστοτε επικεφαλής.
Φαντάζομαι αναφέρεστε στο «φλεγόμενο» Ελληνικό Φεστιβάλ και στη νέα ρήξη στους κόλπους του Εθνικού…
Το ζήτημα στο Φεστιβάλ θα λυθεί ειρηνικά με πολιτισμένο διάλογο, χωρίς καινούργιους κλυδωνισμούς. Το ίδιο ελπίζω πως θα γίνει και στο Εθνικό. Η χώρα βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Δεν είναι δυνατόν να βάζουμε πιο ψηλά τους εγωισμούς μας σε ένα καράβι που βρίσκεται στην κορυφή ενός κύματος. Ας δείξουμε σεμνότητα. Σέβομαι τις απόψεις όλων, θεωρώ πως οι συγκρούσεις προκύπτουν εξαιτίας διαφορετικών απόψεων και όχι γιατί πίσω τους κρύβονται ιδιοτελείς προθέσεις. Σε κάθε περίπτωση, δεν έχουμε την πολυτέλεια να τσακωνόμαστε.
Θα ακολουθήσετε σε τομείς τα χνάρια του προκατόχου σας;
Ακόμη πιστεύω στη συνέχεια. Δεν μπορώ να ξεχάσω το αίσθημα απελπισίας που έχω νιώσει ως δημιουργός κάθε φορά που αναλάμβανε ένας νέος υπουργός Πολιτισμού και ξήλωνε τα πάντα για να ξεκινήσει από την αρχή. Ηταν μια σισύφειος προσπάθεια. Αυτό το δράμα να κάνουμε μισό βήμα μπροστά και τρία πίσω πρέπει να τελειώσει.
Σε ποιους τομείς θα προτείνετε καινοτόμες δράσεις;
Σκέφτομαι ότι οι πολίτες μπορούν με τις συνειδητές τους επιλογές να διαγράψουν το μέλλον τους. Ονειρεύομαι, ας πούμε, τη στιγμή που τα μνημεία θα αποτελέσουν πυρήνες ανάπτυξης με ήπιο και ολιστικό τρόπο, θα οργανωθούν γύρω τους δραστηριότητες παιδείας, τουρισμού, ακόμη και εμπορίου των καταπληκτικών προϊόντων που παράγει ο τόπος μας. Νιώθω πως η κοινωνία είναι έτοιμη για μια μετεξέλιξη· η κοινωνία των καλλιτεχνών πρέπει να αξιοποιήσει τα τρία κεφάλαια που διαθέτει: τη διαχρονική κληρονομιά, την υλική ‒δηλαδή τους σύγχρονους καλλιτέχνες και τους διανοουμένους‒ και την άυλη, την ασύγκριτη ομορφιά του τόπου. Πιστεύω ακράδαντα στην ευστροφία των Ελλήνων, οι οποίοι γνωρίζουν να παράγουν καινοτόμες ιδέες. Και το βλέπω ήδη να συμβαίνει, στα νταμάρια των Κυκλάδων, στα βουνά του Πηλίου. Μια μικρή Ελλάδα που δημιουργεί και που δεν είναι καθόλου μικρή. Υπάρχουν «ανώνυμες» κινήσεις, τις οποίες το υπουργείο θα στηρίξει με όποιον τρόπο μπορεί, για να φωτίσει το παράδειγμά τους και να το ακολουθήσουν και άλλοι. Εχω τη βαθιά πίστη ότι οι αλλαγές έρχονται από τα κάτω. Και ύστερα από δώδεκα χρόνια που υπηρέτησα την αποκέντρωση, διαπίστωσα πόσα πράγματα μπορούν να γίνουν εκτός των αστικών κέντρων, στην περιφέρεια.
Δεν είναι μόνο τα μνημεία λοιπόν…
Οχι, είναι και κάθε γωνιά μνήμης που αυτός ο τόπος έχει. Ο πολιτισμός μπορεί να συνδέσει το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον μας. «Τρέχει» μια μεγάλη συζήτηση για το αν ο ελληνικός πολιτισμός έχει χάσει την επαφή του με το σήμερα. Ομως, είναι ζωντανός και η κύρια απόδειξη γι’ αυτό είναι η γλώσσα μας. Θυμάμαι τον Δημήτρη Μαρωνίτη, σε ένα εργαστήριο, που είχε οργανώσει ο Λευτέρης Βογιατζής, να καθοδηγεί ηθοποιούς στη μετάφραση μιας ραψωδίας του Ομήρου, βασισμένοι στις ρίζες των λέξεων. Φέρω αυτό το περιστατικό ως μια συγκλονιστική ανάμνηση και ευγνωμονώ τον Μαρωνίτη που μου έδωσε να καταλάβω τι σημαίνει συνέχεια στις αξίες του πολιτισμού. Θα εργαστώ για να συνδέσουμε την παιδεία με τον πολιτισμό, αποφεύγοντας φυσικά στερεοτυπικές λύσεις.
Σας απασχολεί η ματαιωμένη ανάγκη της εξωστρέφειας;
Αυτό είναι από τα ζητήματα που με πλήγωναν πάντα. Και στις Βρυξέλλες ήταν μια βασική μας προτεραιότητα. Συζητήσαμε τη στρατηγική συνεργασίας των κρατών της Ευρωπαϊκής Ενωσης προς τρίτες χώρες. Σχεδιάζουμε, λοιπόν, μετά τη Ρωσία, μια συνεργασία με την Κίνα, επιδιώκοντας να συνδέσουμε τις μεγάλες πολιτιστικές βιομηχανίες μεταξύ τους.
Οι νέες γενιές των καλλιτεχνών βρίσκονται στο έλεος της κρίσης. Τι θα κάνετε γι’ αυτό;
Εχουμε ήδη προχωρήσει σε έναν σχεδιασμό, βάσει του οποίου θα διαθέτουμε κτίρια για φυτώριο νέων καλλιτεχνών, ώστε να μην υπάρξει κενό δημιουργίας εξαιτίας της κρίσης.
Τι ονειρεύεστε εδώ και χρόνια που δεν έχει γίνει στον χώρο του πολιτισμού;
Να αποκτήσει επιτέλους η Ελλάδα θεσμικά κατοχυρωμένους τόπους μελέτης του αρχαίου δράματος. Και είναι απορίας άξιο πώς αυτό δεν έχει γίνει τόσα χρόνια. Ηρθε η ώρα να το δρομολογήσουμε από εποπτευόμενους φορείς, όπως το Εθνικό και το ΚΘΒΕ. Γιατί το αρχαίο δράμα δεν είναι μόνο στοιχείο κληρονομιάς, είναι τόπος πειραματισμού και μπορεί να συμπαρασύρει τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία χωρίς προγονολατρίες.
Σας αφορούν οι καμπάνιες, όπως η επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα;
Το θέμα των Γλυπτών του Παρθενώνα που ξεκίνησε η αγαπημένη μου Μελίνα είναι σταθερά μέσα στις προσπάθειες του υπουργείου. Πόσο μάλλον τώρα που οι φωνές υποστήριξης πληθαίνουν. Ωστόσο, χρειάζεται ακόμη χρόνος.