Ο Λου Γιουρένεκ είναι συγγραφέας και καθηγητής δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης. Πριν από λίγες ημέρες επισκέφτηκε την Ελλάδα με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του «Η μεγάλη φωτιά» (εκδόσεις Ψυχογιός).
Το βιβλίο αφορά το χρονικό της διάσωσης εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων κατά την καταστροφή της Σμύρνης από έναν Αμερικανό πάστορα, τον Εϊσα Τζένινγκς, ο οποίος όπως απέδειξε η ιστορία βρέθηκε από τύχη στο σωστό σημείο τη σωστή στιγμή.
Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την ιστορία του Εϊσα Τζένινγκς;
Ξεκίνησα το βιβλίο σε μια προσπάθεια να απαντήσω στο ερώτημα ποιος ήταν ο συγκεκριμένος άνθρωπος. Ηταν εκείνος που οργάνωσε τη διάσωση εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, κυρίως Ελλήνων, μια ιστορία που ελάχιστοι άνθρωποι γνώριζαν. Μέσα από την έρευνα έμαθα για την εκπληκτική πόλη της Σμύρνης, η οποία είχε τη δική της συναρπαστική και σημαντική θέση στην Ιστορία. Η Σμύρνη ήταν μια ιστορία από μόνη της που έπρεπε να ειπωθεί. Συνεχίζοντας την έρευνά μου σε αρχεία πέντε χωρών και αφού πραγματοποίησα πολλές επισκέψεις στην Τουρκία, είδα τη δράση του Τζένινγκς και τη Σμύρνη στο πλαίσιο εκείνης της εποχής. Πρόκειται για μια ιστορία γενναιότητας, βίας, άτακτης διπλωματίας και επιβίωσης. Το κάψιμο της Σμύρνης ήταν το αποκορύφωμα της δεκαετούς γενοκτονίας εναντίον Ελλήνων, Αρμενίων και Ασσυρίων. Είναι μεγάλη τιμή για μένα να μιλώ γι’ αυτή την ιστορία. Οι λεπτομέρειές της είναι ελάχιστα γνωστές και στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ηθελα να αφηγηθώ μια πραγματική ιστορία βασισμένη σε αξιόπιστα έγγραφα. Ελπίζω να τα κατάφερα.
Πώς θα περιγράφατε τον Εϊσα Τζένινγκς;
Ηταν μεθοδιστής ιερέας, ένας άνθρωπος θρησκευόμενος που ήθελε να ζήσει μια ζωή προσφοράς στον συνάνθρωπό του. Είχε αίσθηση του χιούμορ και ήταν διασκεδαστικός παρά τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε. Παρά το γεγονός ότι ήταν ελαφρώς παραμορφωμένος και υπέφερε από τις μόνιμες επιπτώσεις της νόσου του Ποτ και της αδύναμης καρδιάς του, υπήρξε θαρραλέος άνθρωπος. Ηταν θέμα συγκυρίας –της μεγαλύτερης στη ζωή του– το ότι βρέθηκε στη Σμύρνη τη στιγμή της καταστροφής. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν μέλος του αμερικανικού ιεραποστολικού κινήματος που έστειλε πολλούς άντρες και πολλές γυναίκες στην Τουρκία τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα. Ισως να ήταν ο τελευταίος του κινήματος που έδρασε στην Τουρκία.
Μπορεί μόνο ένας άνθρωπος να σώσει τον κόσμο;
Ο Τζένινγκς με τη βοήθεια δύο ναυτικών αξιωματικών –ενός Αμερικανού και ενός Ελληνα– απέδειξε ότι μόνο ένας άνθρωπος μπορεί να κάνει διαφορά στην Ιστορία. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι –ίσως εκατομμύρια σήμερα– οφείλουν τη ζωή τους στον Τζένινγκς. Στην περίπτωσή του η πηγή της δύναμης ήταν η πίστη του στον Θεό, ενώ η υπομονή και η βοήθεια της συζύγου του τον γλίτωσαν από μακρά σειρά σοβαρών ασθενειών προτού φτάσει στη Σμύρνη. Εκείνη έσωσε τη ζωή του, δίνοντάς του την ευκαιρία να σώσει ο ίδιος τη ζωή πολλών άλλων ανθρώπων.
Είναι γνωστή η προσφορά του Εϊσα Τζένινγκς στη χώρα σας;
Οχι, αυτά που έκανε ο Τζένινγκς δεν είναι γνωστά στις ΗΠΑ και είναι απογοητευτικό το γεγονός ότι έχει ξεχαστεί το όνομά του. Το επίτευγμά του θα έπρεπε να βρίσκεται στα αμερικανικά βιβλία ιστορίας. Ηταν άνθρωπος υψηλών ιδανικών και ισχυρής πίστης.
Η προσφορά του Εϊσα Τζένινγκς μου θύμισε εκείνη του Οσκαρ Σίντλερ, του Γερμανού επιχειρηματία που έσωσε 1.200 Εβραίους από το Ολοκαύτωμα.
Πράγματι. Και οι δύο βρίσκονται στο επίκεντρο ιστοριών που είναι τόσο τρομερά σκληρές και αποτελούν έμπνευση για τους υπόλοιπους ανθρώπους.
Συνδέεται η αρμενική και ποντιακή γενοκτονία με το Ολοκαύτωμα;
Ναι. Το γερμανικό Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα επηρεάστηκε από γεγονότα στην Τουρκία εκείνη την εποχή. Οι γενοκτονίες ακολουθούν ορισμένα πρότυπα και προκύπτουν από ορισμένες αιτίες – και σε αυτό το σημείο οι γενοκτονίες αυτές έχουν ομοιότητες. Η λέξη γενοκτονία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από έναν Εβραίο μελετητή για να περιγράψει την εμπειρία των Ελλήνων στην Τουρκία στις αρχές του 20ού αιώνα.
Πόσο κράτησε η έρευνά σας;
Πέντε χρόνια. Μέσα σε αυτό το διάστημα ταξίδεψα πέντε φορές στην Τουρκία. Περπάτησα την προκυμαία της Σμύρνης με οδηγούς παλιούς χάρτες και λεπτομερείς αφηγήσεις και ταξίδεψα στα μεγάλα πεδία μάχης του ελληνοτουρκικού πολέμου. Στάθηκα στην καρβουναποθήκη από την οποία ο Κεμάλ ξεκίνησε την επίθεσή του εναντίον των Ελλήνων στο Αφιόν Καραχισάρ. Έκανα συνεντεύξεις με Τούρκους στρατιωτικούς και μελετητές. Φυσικά έκανα πολλά ταξίδια και στην Ελλάδα και τη Μεγάλη Βρετανία. Πέρασα πολλές εβδομάδες ψάχνοντας στα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ που αφορούσαν την Τουρκία. Τα αρχεία αποτελούν μια πλούσια πηγή πρωτογενών πληροφοριών για το κάψιμο της Σμύρνης. Επίσης ήρθα σε επαφή με την προσωπική αλληλογραφία και τα ημερολόγια των ανθρώπων που έζησαν από κοντά τα γεγονότα.
Το αμερικανικό αναγνωστικό κοινό έχει την ανάγκη να μάθει για την καταστροφή της Σμύρνης;
Ο κόσμος πρέπει να γνωρίζει για τη Σμύρνη και τα σημαντικά γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή της, καθώς και για ό,τι ακολούθησε. Τα γεγονότα της Σμύρνης ήταν το τελευταίο βίαιο επεισόδιο της δεκαετούς γενοκτονίας που κόστισε τη ζωή σε εκατομμύρια Έλληνες, Αρμένιους και Ασσύριους.
Ποια είναι η εντύπωσή σας σχετικά με τον τρόπο που οι Έλληνες αντιμετωπίζουν την ιστορία της Σμύρνης;
Ως ξένος παρατηρώ ότι η Ελλάδα δεν έχει συμβιβαστεί πλήρως με τα γεγονότα της Σμύρνης και ό,τι ακολούθησε. Φαίνεται πως υπάρχει μια επιβεβλημένη σιωπή σχετικά με το θέμα και η εθνική συζήτηση για το τι συνέβη, τουλάχιστον κατά την εκτίμησή μου, δεν έχει γίνει ακόμη. Κάποιος παράγοντας, που δεν μπορώ να προσδιορίσω, εμποδίζει να ανοίξει η σχετική συζήτηση στην Ελλάδα. Η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική στην περίπτωση των Εβραίων και των Αρμενίων. Οι γενοκτονίες τους βρίσκονται στο επίκεντρο της ταυτότητάς τους και των σύγχρονων ιστοριών. Ενθαρρύνουν τη μελέτη, τη δημοσίευση και τη συζήτηση των γενοκτονιών τους.
Πιστεύετε ότι μπορεί να λειτουργήσει μια πολυπολιτισμική κοινωνία όπως η Σμύρνη ή μιλάμε για ουτοπία;
Η Σμύρνη λειτούργησε ως πολυπολιτισμική κοινωνία για πολύ καιρό, τουλάχιστον πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους. Φαινόταν να διαθέτει ένα παραδοσιακό πνεύμα ανοχής, ευημερίας και φωτισμένης ηγεσίας. Νομίζω ότι ο ρόλος της ευημερίας στη Σμύρνη δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Ηταν μια πλούσια πόλη για τους Ελληνες, τους Τούρκους, τους Αρμένιους και σε μικρότερο βαθμό για τους Εβραίους. Υπήρχε μια ταυτότητα στη Σμύρνη που ενθάρρυνε την ανοχή και τις φιλελεύθερες απόψεις. Η Σμύρνη, ωστόσο, δεν ήταν ουτοπία και θα ήταν εύκολο να μυθολογηθεί ως μια πλήρως ανεκτική κοσμοπολίτικη πόλη. Αντιμετώπιζε προβλήματα που ανέκυπταν ανάμεσα στις θρησκευτικές ομάδες και μερικές φορές τα προβλήματα αυτά ξεσπούσαν βίαια. Αλλά ήταν ως επί το πλείστον μια ανεκτική και εξέχουσα πόλη. Μια πόλη με εξαιρετική ενέργεια.
Οι καταρρέουσες αυτοκρατορίες έχουν την ανάγκη να τιμωρήσουν τις μειονοτικές κοινότητες;
Νομίζω ότι οι καταρρέουσες αυτοκρατορίες αντιμετωπίζουν ένα είδος συλλογικής ανησυχίας και στην περίπτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το άγχος έγινε θανάσιμο όταν άρχισε να αντιμετωπίζει τους χριστιανούς ως αποδιοπομπαίους τράγους.
Υπάρχουν σχέδια το βιβλίο σας να γίνει ταινία;
Προς το παρόν πρέπει να κρατήσω κρυφά αυτά τα σχέδια.
