Ο γιος του Ανδρέα Εμπειρίκου μιλά στο Documento για σουρεαλισμό και κομουνισμό
Tην Παρασκευή 25 Ιανουαρίου 1935 ο Ανδρέας Εμπειρίκος, στη Λέσχη Καλλιτεχνών, παρουσίασε για πρώτη φορά στην Ελλάδα τον υπερρεαλισμό «μπροστά σε μερικούς βλοσυρούς αστούς που άκουγαν, φανερά ενοχλημένοι, ότι εκτός από τον Κονδύλη και τον Τσαλδάρη υπήρχαν και άλλοι ενδιαφέροντες άνθρωποι στον κόσμο, που τους έλεγαν Φρόιντ ή Μπρετόν» γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης, που ήταν παρών στη διάλεξη, στα «Ανοιχτά χαρτιά».
«Πως υποδέχτηκε ο πνευματικός κόσμος εκείνης της εποχής το νέο ποιητικό ρεύμα που παρουσίασε ο πατέρας σας» ρωτάμε τον γιο του ποιητή, τον ιστορικό Λεωνίδα Εμπειρίκο. «Με χλευασμό και ειρωνεία. Και μερικοί, οι καλοπροαίρετοι, με απορία. Γενικά πάντως, ο τότε πνευματικός κόσμος –πλην ελάχιστων εξαιρέσεων‒ με ειρωνεία». Ιστορικός με σπουδές στις επιστήμες του ανθρώπου, ο Λεωνίδας Εμπειρίκος χρόνια τώρα διακονεί το έργο του πάτερα του με υποδειγματική επιμέλεια. Αρα είναι ο πλέον κατάλληλος άνθρωπος για να μας μιλήσει γι’ αυτόν.
Το υπερρεαλιστικό κίνημα εκείνη την περίοδο ήταν φιλικά διακείμενο προς τη Σοβιετική Ενωση. Από την άλλη, ο Εμπειρικός ήταν άνθρωπος ελευθεριακών αντιλήψεων που πίστευε στην ανθρώπινη απελευθέρωση «άνευ ορίων και «άνευ όρων»…
Οταν ο Εμπειρίκος άρχισε να συνειδητοποιεί τον εαυτό του ως πολιτικό ον, δεν είχε φανεί η καταπίεση του σοβιετικού καθεστώτος. Ελάχιστοι είχαν καταλάβει από το 1927 ή το 1928 τη φύση του καθεστώτος. Και ο πατέρας μου, που το 1933 είχε γράψει ένα διθυραμβικό ποίημα για τη Σοβιετική Ενωση με τίτλο «Το θέαμα του Μπογιατιού ως κινούμενου τοπίου», από το 1935 άρχισε να έχει όχι μόνο αμφιβολίες, αλλά και ισχυρές διαφωνίες και γράφει ένα γράμμα στον Μπρετόν, στο οποίο λέει ότι οι υπερρεαλιστές είναι πολύ πιο κοντά στους ελευθεριακούς αναρχικούς παρά στην Τρίτη Διεθνή. Το γράμμα αυτό τελικά δεν στάλθηκε, αλλά έχει δημοσιευτεί στο βιβλίο του Νίκου Σιγάλα για την ιστορία του ελληνικού υπερρεαλισμού.
Αληθεύει ότι ο Εμπειρίκος παραιτήθηκε από τα ναυπηγεία της οικογένειας, γιατί πήγε να εφαρμόσει τις κομμουνιστικές ιδέες του;
Αληθεύει. Το 1931, μετά την αποκατάσταση των σχέσεών του με τον πατέρα του, με τον οποίο είχε τσακωθεί το 1928 για ιδεολογικούς λόγους, αναλαμβάνει διευθυντική θέση στα ναυπηγεία Βασιλειάδη και γίνεται μέλος του διοικητικού συμβουλίου όλων των επιχειρήσεων Εμπειρίκου. Τον Μάιο του 1933 οργανώνει την απεργία στα ναυπηγεία εναντίον του πατέρα του. Στη συνέχεια, τον Αύγουστο του 1933 γίνεται η αιματηρή καταστολή του κινήματος των εργατών στο Αλιβέρι, στην οποία τραυματίστηκαν πολλοί ανθρακωρύχοι και ο Εμπειρίκος εξωτερικεύει την αντίθεσή του με τον καπιταλισμό συνολικά, γράφοντας το ποίημα που σας ανέφερα. Στις αρχές του 1934 έχουμε την έγγραφη παραίτησή του από όλες τις θέσεις των οικογενειακών επιχειρήσεων και φυσικά έτσι τελειώνουν και οι σχέσεις με τον πατέρα του.
Σας είχε μιλήσει για τον Αντρέ Μπρετόν;
Βεβαίως, αρκετές φορές. Τον Μπρετόν τον έβλεπε, όπως γράφει, σαν ένα πλάσμα «ένθεον», με το οποίο αυτός και τα άλλα μέλη της ομάδας επικοινωνούσαν «πέραν των οριζόντων με την καθολικότητα του σύμπαντος».
Τον Μάρτιο του 1935 εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο την «Υψικάμινο». Πώς την υποδέχτηκαν οι ποιητές της εποχής του;
Οι ομότεχνοί του, πλην του Κ.Θ. Δημαρά που ανήκε στον στενό περίγυρό του, του Νικολάου Καλαμάρη ή Κάλας και του Οδυσσέα Ελύτη, που γνωρίστηκαν την παραμονή της διάλεξης, όλοι οι άλλοι υποδέχτηκαν το έργο του με μεγάλη επιφυλακτικότητα, αν όχι και με χλευασμό. Από τους μη έχοντες σχέση με τον υπερρεαλισμό, η πιο θετική στάση ήταν του Αγγελου Σικελιανού.
Αν σας ρωτούσα να μου πείτε δυο τρία πράγματα που θυμάστε από τον πατέρα σας, ποια θα ήταν;
Η μεγάλη καλοσύνη του προς τους ανθρώπους του περιγύρου του και η συνειδητή προσπάθεια κατανόησης που είχε απέναντι σε ανθρώπους που μπορεί να τον τραυμάτισαν και να τον πλήγωσαν. Θα σας πω ένα παράδειγμα. Συνελήφθη από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ στις 31 Δεκεμβρίου 1944. Αντί λοιπόν να γίνει ένας ακραίος αντικομουνιστής με αυτά που είδε και κυρίως με αυτά που βίωσε, αυτός ο μεγαλοαστός και γιος του πλουσιότερου Ελληνα, που όμως δεν ωφελήθηκε καθόλου από τον πλούτο της οικογένειάς του και υπήρξε ο ίδιος πολέμιος του καπιταλισμού, προσπάθησε επί χρόνια να ξεπεράσει αυτό το τραύμα που είχε μέσα του και να μη μείνει μίσος μέσα του για την Αριστερά.