Κώστας Δουζίνας: Ο Μαρξ τρέχει με 200

Οι μεγάλες αντιστάσεις της περιόδου 2010-15 σήμαναν το τέλος του «τέλους της ιστορίας». Η ιστορία είναι εδώ και προκαλεί ξανά το ενδιαφέρον για τις ριζοσπαστικές ιδέες και τη ριζοσπαστική πολιτική. Η κομμουνιστική επανάσταση έφτασε σε αδιέξοδο, η παρηγορητική πίστη στην ιστορική νομοτέλεια κλονίστηκε.

Η Αριστερά του 21ου αιώνα μπορεί επιτέλους να αφήσει πίσω της την ενδοσκόπηση, τη μετάνοια και τη μεταμέλεια που ακολούθησαν την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης. Το ιστορικό γίγνεσθαι μένει ανοιχτό, απρόοπτο, ενδεχομενικό. Ο αγώνας για τον κοινωνικό μετασχηματισμό λαμβάνει χώρα εδώ και τώρα, όμως μόνο αργότερα, αναδρομικά, θα μπορέσουμε να εντάξουμε την ενδεχομενικότητά του σε μια ιστορική πορεία, ίσως και μια ιστορική αναγκαιότητα. Η ρήση στο «Μανιφέστο» ότι «η κοινωνική επανάσταση δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή της από το παρελθόν, αλλά μόνο από το μέλλον» εκφράζει καλύτερα την εποχή μας. Κι αυτός δεν είναι ο μόνος λόγος για να μνημονεύουμε σήμερα τη σκέψη του Μαρξ παρά τις αποτυχίες του υπαρκτού μαρξισμού.

Συλλογική αυτονομία και νέα Αριστερά

Ο Μαρξ έλεγε πως φτιάχνουμε την ιστορία μας σε συνθήκες που δεν επιλέγουμε. Ομως αν για εκείνον η γνώση της αναγκαιότητας συνιστά ελευθερία, σήμερα δεν αποδεχόμαστε ότι οι κοινωνικοί καθορισμοί θα αποφασίσουν το μέλλον μας. Ξανασκεφτόμαστε λοιπόν τον Μαρξ λέγοντας ότι εκείνο που συνιστά ελευθερία είναι η υπέρβαση της αναγκαιότητας. Μια ελευθερία ωστόσο που δεν μπορεί να ανθήσει χωρίς ισότητα, όπως η ισότητα δεν υπάρχει χωρίς ελευθερία. Μια ελευθερία που έγκειται στην προσωπική και συλλογική αυτονομία, τη δυνατότητα και τη δύναμη αυτοπροσδιορισμού.

Για τον μαρξικό ανθρωπισμό η εργατική τάξη αγωνίζεται για την απελευθέρωση του συνόλου της κοινωνίας. Ετσι και σήμερα οι αποκλεισμένοι και περιθωριοποιημένοι, το αόρατο μέρος της κοινωνίας, είναι αυτοί που αγωνίζονται για το όλον, αναδεικνύοντας την καθολικότητα του μερικού. Παράλληλα, μια νέα Αριστερά αναδύεται και εκφράζει τα νέα πολιτικά υποκείμενα που δημιουργεί ο ύστερος καπιταλισμός: οι άνεργοι, οι νέοι, οι φοιτητές, το πρεκαριάτο, οι κοινωνικά αποκλεισμένες μειονότητες, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες συμπληρώνουν τους εργαζόμενους της άυλης παραγωγής όσο λαμβάνει χώρα το πέρασμα στη μεταφορντική κοινωνία της άυλης εργασίας και της γενικής διάνοιας.

Η «γενική διάνοια»

Οταν ο Μαρξ εισάγει την έννοια της γενικής διάνοιας παρατηρεί τις διαδικασίες και τα προϊόντα της συλλογικής γνώσης του βιομηχανικού καπιταλισμού, μηχανές που συνιστούσαν δημιουργήματα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Σήμερα όμως η γενική διάνοια αποτελεί βασική παραγωγική δύναμη. Η νοητική εργασία, οι ιδέες και οι λέξεις αποκτούν άμεση υλική πραγματικότητα, ενσωματωμένη στη ζωή των εργαζομένων. Φυσική κατάληξη της γενικής διάνοιας είναι η οικονομία της γνώσης και αυτό που ονομάζουμε σήμερα τέταρτη βιομηχανική επανάσταση.

Αυτό σημαίνει και μετατοπίσεις στην αντίληψη του πολιτικού υποκειμένου. Η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού είναι μισθωτοί. Η κοινωνία διατρέχεται από διαφορές, εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ τάξεων, επαγγελμάτων και κλάδων που δεν ακολουθούν την κλασική μαρξιστική ανάλυση: άνεργοι εναντίον εργαζομένων, δημόσιοι εναντίον ιδιωτικών υπαλλήλων, υψηλόμισθοι εναντίον χαμηλόμισθων, επιχειρηματίες εναντίον επαγγελματιών. Εθνοτικές, θρησκευτικές, έμφυλες και πολιτιστικές εντάσεις υπερισχύουν συχνά της ταξικής. Αυτό σημαίνει ότι το πολιτικό υποκείμενο δεν συνίσταται στις σχέσεις παραγωγής, αλλά στην πολιτική διαίρεση της κοινωνίας, με τη σύγκλιση κλάδων, τάξεων και επαγγελμάτων στον λαϊκό πόλο και την αντιπαράθεσή του με τους «από πάνω». Για να πετύχει η διαίρεση πρέπει να ουδετεροποιούνται, έστω προσωρινά, οι τοπικές εντάσεις και οι κλαδικές αντιπαλότητες.

Ερμηνεύουμε τον κόσμο για να τον αλλάξουμε

«Οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει μόνο τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε». Σήμερα πρέπει να αντιστρέψουμε την πασίγνωστη 11η Θέση για τον Φόιερμπαχ. Πρέπει να επανερμηνεύσουμε τον κόσμο. Σε αντίθεση με τη Δεξιά, η Αριστερά παραμέλησε την προσπάθεια να χτίσουμε μια νέα κοινή λογική που μιλάει στην ψυχή των πολιτών. Η Αριστερά πρέπει να απευθυνθεί στο μυαλό και το συναίσθημα, να επανανοηματοδοτήσει την κοινωνική θρησκευτικότητα και τον λαϊκό πατριωτισμό, να πειραματιστεί με τη δημοκρατία ως μορφή ζωής. Πρέπει να ξαναχτίσουμε τις κοινότητες που καταστρέφει ο νεοφιλελευθερισμός.

Το μεγάλο διακύβευμα για την Αριστερά είναι να συνδυάσουμε την πορεία προς την κοινωνική απελευθέρωση, την ισοδημοκρατία, με την ταυτότητα των πολιτών, τις προσδοκίες, τους φόβους, τις επιθυμίες τους. Χρειάζεται επομένως να ανανεώσουμε τον στρατηγικό μας στόχο, να κάνουμε μια ρεαλιστική ουτοπία ορίζοντα της καθημερινής μας πρακτικής. Το μακροπρόθεσμο μέλλον της χώρας θα παιχτεί στον χώρο της λαϊκής αντιπαράθεσης, τον αγώνα των ιδεών και του ήθους. Πρέπει να φανταστούμε, να προγραμματίσουμε, να ξεκινήσουμε μια νέα πνευματική αναγέννηση απαραίτητη σύντροφο της δίκαιης ανάπτυξης.

Σε αυτά έχουμε μαζί μας το πνεύμα του παθιασμένου, ασυμβίβαστου, αδιάλλακτου Μαρξ. Η θεωρία της Αριστεράς ήταν πάντα συνδεδεμένη με την πολιτική πρακτική. Η σκέψη εν δράσει είναι το όπλο της. Στη σημερινή κρίσιμη καμπή η ιδέα του κομμουνισμού μπορεί να αναζωογονήσει τη θεωρητική σκέψη και να επαναπολιτικοποιήσει την πολιτική. Ο μαρξισμός είχε αποτυχίες, όμως η διδασκαλία του έγκειται στους όρους της προσπάθειας. Θα προσπαθούμε ξανά και θα αποτυγχάνουμε καλύτερα, φτιάχνοντας την ιστορία της Αριστεράς του 21ου αιώνα.

Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής Νομικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ και πρόεδρος του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς