Ο συγγραφέας και μεταφραστής λατινοαμερικανικής αστυνομικής λογοτεχνίας Κρίτων Ηλιόπουλος γράφει για την εμπειρία του από το ντοκιμαντέρ του Ανδρέα Αποστολίδη, στο οποίο συμμετείχε κάνοντας συνεντεύξεις με τους πιο γνωστούς εκπροσώπους της νουάρ λογοτεχνίας της Λατινικής Αμερικής.
Γιατί νουάρ και γιατί λάτιν; Μια κοινή πεποίθηση µας οδήγησε να συνεργαστούµε µε τον Ανδρέα Αποστολίδη για το θέµα «Λάτιν νουάρ». Η ενασχόληση και των δύο µε το νουάρ και τη Λατινική Αµερική είναι παλαιότερη ιστορία. Ωστόσο προσωπικά δεν είχα ιδέα από ντοκιµαντέρ, ενώ ο Ανδρ. Αποστολίδης είχε σπουδαία προϋπηρεσία. Από την άλλη, είχα διανύσει αρκετό δρόµο στους δαιδάλους της Λατινικής Αµερικής, της λογοτεχνίας της και ειδικότερα στις περιπλανήσεις του είδους που αποκαλούµε «νουάρ».
Η προσωπική µου διαδροµή στον λάτιν κόσµο, ή αλλιώς κόσµο της ιβηροαµερικανικής κουλτούρας, σχετίζεται µε συγγραφείς που γράφουν λογοτεχνία µυστηρίου, πλοκής, δράσης, περιπέτειας και εγκληµάτων ξεφεύγοντας από το κλασικό αστυνοµικό. Οι ιδιαιτερότητες της κοινωνικής ιστορίας αναδεικνύονται στη γραφή τους και µπορεί να θεωρήσει κανείς τα έργα αυτά λογοτεχνικό είδος.
Τον περασµένο αιώνα στην οδό Κουέστα δε Μογιάνο στη Μαδρίτη στηνόταν κάθε Σάββατο παζάρι µεταχειρισµένων βιβλίων. Εκεί κάπου στο 1992 µια φίλη αγόρασε µια βαλίτσα βιβλία και τα κουβάλησε στην Ελλάδα. Πολλά ήταν νουάρ ή περίπου. Ενα µάλιστα ήταν αντινουάρ, το «Τούνελ» του Ερνέστο Σάµπατο ο οποίος απεχθανόταν το είδος και ξεκινά αποκαλύπτοντας τον δολοφόνο: «Εγώ σκότωσα τη Μαρία Ιριµπάρνε». Το νουάρ κυριαρχούσε στη βαλίτσα µε τα εισαγόµενα άγνωστα βιβλία, ίσως επειδή οι Ισπανοί εκδότες τα περιφρονούσαν και τα εξέδιδαν σε φτηνιάρικες εκδόσεις τσέπης που ακόµη κι ένας µπατίρης τουρίστας µπορούσε να τ’ αγοράσει από δεύτερο χέρι. Ηταν λατινοαµερικανικά, ένα ισπανικό του Χουάν Μαδρίδ και δύο ή τρία γαλλικά, όπως το «Νάδα» του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ και κάποιο του Βιλάρ· τα έσπρωξα ενθουσιασµένος στον Γιάννη Καυκιά ο οποίος ξεκινούσε να µεταφράζει από γαλλικά. Το «Νάδα» βγήκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε δική του µετάφραση από τις εκδόσεις Στάχυ. Ηταν η συγκλονιστική γνωριµία µου µε το νουάρ.
Στη βαλίτσα όµως υπήρχε και το «Ενας γέρος που διάβαζε ιστορίες αγάπης» του Λουίς Σεπούλβεδα. ∆ιαβάζοντάς το αποφάσισα γίνω µεταφραστής για να διαβάσουν οι φίλοι µου αυτό το αριστούργηµα. Είχα µεταφράσει µόλις τρεις τέσσερις σελίδες (διαπιστώνοντας ότι άλλο να ξέρεις µια γλώσσα και άλλο να µεταφράζεις λογοτεχνία) όταν είδα το βιβλίο να κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Οπερα στην ασύγκριτη µετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη. Ετσι γνώρισα τον Γιώργο Μυρεσιώτη, εµπνευσµένο ιδρυτή των εκδόσεων Οπερα. Η σειρά Opera Nigra έφερε στο ελληνικό κοινό πολλά έργα της τάσης που ο Πάκο Ιγνάσιο Τάιµπο ΙΙ βάφτισε «νέο λατινοαµερικανικό µαύρο µυθιστόρηµα».
Επόµενος σταθµός η Μαύρη Εβδοµάδα της Χιχόν το 1998, όταν γνώρισα πολλούς συγγραφείς ενώ ήδη είχα µεταφράσει κάποια έργα, όπως του Ντανιέλ Τσαβαρία. Καπετάνιος σε αυτό το τρελό βαπόρι-φεστιβάλ µαύρης λογοτεχνίας που αποτελούσε µια αυλή των θαυµάτων µε χίλιες εκπλήξεις ήταν ο Πάκο Τάιµπο, ακαταµάχητος στα οδοφράγµατα για την υπεράσπιση του νουάρ, ειδικότερα όταν αυτό προέρχεται από τους αδικηµένους του πλανήτη. Μετά το 2000 εµβάθυνα στο φαινόµενο Τάιµπο, αφού γνώρισα τον Σταύρο Πετσόπουλο των εκδόσεων Αγρα και µετέφρασα αρκετές περιπέτειες του µονόφθαλµου Μεξικανού Μπελασκοαράν. Ο Λουίς Σεπούλβεδα –επίσης παρών στη Μαύρη Εβδοµάδα της Χιχόν– διοργάνωσε ένα φεστιβάλ ιβηροαµερικανικής λογοτεχνίας και έφερε στην Ισπανία πολλούς συγγραφείς, εκδότες, βιβλιοπώλες και µεταφραστές. Ο Σεπούλβεδα είχε µια «παραξενιά» την οποία πολύ σπάνια συναντάς σε συγγραφείς και µάλιστα διάσηµους. Ηταν απίστευτα αλληλέγγυος µε τους πρωτόβγαλτους συναδέλφους του, τους προωθούσε, πάσχιζε να πείσει εκδότες να τυπώσουν βιβλία παντελώς άγνωστων νέων συγγραφέων από µέρη «εξωτικά» όπως η Ουρουγουάη, η Γουατεµάλα, το Περού. Το φεστιβάλ επαναλήφθηκε αρκετές χρονιές. Με τη βοήθεια του Σεπούλβεδα άνοιξαν δρόµο πολλοί συγγραφείς και χάρη στη φιλοξενία του έδωσε ευκαιρίες ακόµη και σε µεταφραστές.
Οταν ξεκινήσαµε τις συνεντεύξεις και την έρευνα για το «Latin noir» είχαµε την αίσθηση ότι υπάρχει άµεση σχέση ανάµεσα στα τροµερά γεγονότα που αντιµετώπισε η Λατινική Αµερική και το είδος του νουάρ που αναπτύχθηκε εκεί. Είναι µεγάλη επιτυχία του Ανδρέα Αποστολίδη να το αποδείξει, τεκµηριώνοντας κινηµατογραφικά το λάτιν νουάρ σε ντοκιµαντέρ. Ηταν µακρύς δρόµος µε πάµπολλες συναντήσεις και περιπλανήσεις. Γνωρίσαµε συγγραφείς που µας βοήθησαν στην έρευνα και τους «φέραµε» στην Ελλάδα (όπως ο Αλεχάντρο Γκάγιο, αστυνοµικός διοικητής στη Χιχόν, µε το βιβλίο «Θρυλική ζωή, πεζός θάνατος», εκδόσεις Angelus Novus). Τέλος, είχαµε δυνατές συγκινήσεις στη διάρκεια της δουλειάς, όπως η απερίγραπτη συνέντευξη Τάιµπο µες στο σπίτι-µουσείο του Τρότσκι στο Κογιοακάν όπου και δολοφονήθηκε, η συγκινητική συνέντευξη του Λουίς Σεπούλβεδα µε τις φοβερές αναµνήσεις του και το σπίτι-βιβλιοθήκη του Χουάν Σαστουράιν στην καρδιά του Μπουένος Αϊρες µε τις πρωτότυπες αφίσες για την εξαφάνιση-δολοφονία του συγγραφέα Οέστερχελντ και διάφορα χειρόγραφα έως την περιπλάνηση στα µέρη των ιστοριών του Ροδόλφο Ουόλς, εκεί όπου άρχισε η «Επιχείρηση Σφαγή» (εκδόσεις Ακυβέρνητες Πολιτείες), και το καφέ της Αβεγιανέδα µε άτοµα που πρόλαβαν εν ζωή τον θρυλικό Ντοµίνγκο Βλαχάκη ή Ελ Γριέγο. Αλλά αυτά είναι µια άλλη υπόθεση…
INFO
Το ντοκιμαντέρ «Latin noir» θα προβληθεί στο Danaos Cinema την Τετάρτη 2/1 στις 17.00