Υπολογίζεται ότι από τα κατ’ εκτίμησιν 70.000 δημόσια ακίνητα παντός είδους, περιλαμβανομένων εγκαταστάσεων της τοπικής αυτοδιοίκησης, οι αυθαίρετες κατασκευές ιδιοκτησίας δήμων και εν γένει δημόσιων φορέων που έχουν ανεγερθεί σε εκτάσεις της χώρας, μεταξύ των οποίων και δασικές, ξεπερνούν τις 10.000.
Σε αυτές μπορούν να προστεθούν εκκλησιαστικά ακίνητα και εγκαταστάσεις νομικών προσώπων θρησκευτικών φορέων, πολλά εκ των οποίων είναι αυθαίρετα, ακόμη και σε δασικές περιοχές. Οι εκτιμήσεις αυτές στηρίζονται συνδυαστικά από στοιχεία του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (ΤΕΕ) καθώς και δεδομένα άλλων φορέων και αρμόδιων υπηρεσιών.
Είναι ενδεικτικό ότι η Δασική Υπηρεσία Καπανδριτίου έχει περιλάβει στα αυθαίρετα εντός δασικών εκτάσεων τρεις περιπτώσεις «ιερών αυθαίρετων». Το δασαρχείο αυτό, που είναι αρμόδιο για την περιοχή από Ωρωπό έως Μαραθώνα (εκτός Νέας Μάκρης), έχει καταγεγραμμένα 480 αυθαίρετα στη δασική έκταση εποπτείας του, εκ των οποίων 125 με αποφάσεις τελεσίδικες και 350 που εκκρεμούν δικαστικά. Σε αυτά, όπως και σε πάμπολλες περιπτώσεις στην Αττική αλλά και στην υπόλοιπη χώρα, περιλαμβάνονται και εγκαταστάσεις δήμων παντός είδους αλλά και υπηρεσιών ύδρευσης κ.ά. Σε άλλες περιοχές οι αυθαίρετες εγκαταστάσεις αφορούν ακόμη και νεκροταφεία, γήπεδα, αμαξοστάσια για οχήματα καθαριότητας κ.ά.
Πανηγύριζαν τη νομιμοποίηση
Από το 2013 τέθηκε συντονισμένα και νομοθετήθηκε η τακτοποίηση αυθαίρετων κατασκευών, ακόμη και σε δασικές εκτάσεις, που έχουν γίνει από δημόσιους φορείς, οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, νομικά πρόσωπα που συνδέονται με μοναστήρια, ναούς και εν γένει θρησκευτικούς χώρους. Το νομοθετικό πλέγμα τέτοιων νομιμοποιήσεων ενισχύθηκε τον Φεβρουάριο του 2014 καθώς υπερψηφίστηκε τροπολογία –στο πλαίσιο του σχεδίου νόμου του υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, περί «Ρυθμίσεων θεμάτων της ΑΔΜΗΕ ΑΕ»– η οποία επιτρέπει τη νομιμοποίηση αυθαίρετων κατασκευών σε μοναστήρια και εκκλησίες με τον ν. 4178/2013 καθώς και των συμπληρωματικών και υποστηρικτικών χώρων τους. Οπως περιέγραφε με δημόσια παρέμβασή του ο τότε βουλευτής Τρικάλων της ΝΔ Μιχάλης Ταμήλος (5.2.2014), «έγινε δεκτή τροπολογία από τον τότε υπουργό Περιβάλλοντος Γ. Μανιάτη, η οποία αφορά πολεοδομικές αυθαιρεσίες και φέρει τις υπογραφές του κοινοβουλευτικού εκπροσώπου της ΝΔ Μάκη Βορίδη και του γραμματέα της Κοινοβουλευτικής Ομάδας της ΝΔ Αθανάσιου Μπούρα».
Από την εποχή εκείνη παρατηρήθηκε άνθιση τακτοποιήσεων αυθαίρετων κατασκευών σε λατρευτικούς χώρους, εκκλησίες και μοναστήρια. Είναι ενδεικτικό ότι εταιρεία που δραστηριοποιείται κυρίως στη Μεσσηνία ενημερώνει στην ιστοσελίδα της για τακτοποιήσεις σε εκκλησία στον Μελιγαλά, και μάλιστα σε χώρο σημείο αναφοράς για ακροδεξιές ομάδες. Οπως αναφέρει η τεχνική εταιρεία στο διαδίκτυο, ανέλαβε «την αποτύπωση για την τακτοποίηση του ιερού ναού του ιστορικού μνημείου της Πηγάδας, αφού νομιμοποιούνται αυθαίρετες κατασκευές που ανήκουν σε νομικά πρόσωπα δημοσίου ή νομικά πρόσωπα του άρθρου 4 του Ν. 3647/2008 (Α΄ 37) και χρησιμοποιούνται τόσο αυτές όσο και οι βοηθητικοί, συμπληρωματικοί και υποστηρικτικοί χώροι, ως οργανωμένα και ενιαία σύνολα, για την εξυπηρέτηση λατρευτικών και θρησκευτικών σκοπών των γνωστών θρησκειών και δογμάτων». Επίσης, στα έργα που διαφημίζει ότι ανέλαβε, όπως και άλλες εταιρείες κατά καιρούς, είναι «η σύνταξη πληθώρας φακέλων για δασαρχείο προκειμένου να προβεί σε αιτήματα ανά περίπτωση πρόδηλων σφαλμάτων, αντιρρήσεων και εξαγορών γεωτεμαχίων προκειμένου να αποχαρακτηριστούν αφού σύμφωνα με τον υπό ανάρτηση δασικό χάρτη παρουσιάζονταν ολόκληρα ή τμήματα αυτών ως δασικές εκτάσεις».
Πάντως, τα τελευταία δύο χρόνια, με ρυθμίσεις της σημερινής κυβέρνησης, επεκτάθηκαν τα χρονικά περιθώρια τακτοποιήσεων αυθαιρέτων δημόσιων φορέων. Εως το 2020 παρατείνονται οι προθεσμίες νομιμοποίησης, μεταξύ άλλων, ιερών ναών, κτισμάτων που σχετίζονται με θρησκευτικές λειτουργίες και ανήκουν σε νομικά πρόσωπα δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου, εγκαταστάσεις ύδρευσης και γεωτρήσεις καθώς και αθλητικές εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν από οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης εντός δασικών εκτάσεων χωρίς την απαιτούμενη άδεια, προκειμένου να λάβουν τη σχετική έγκριση ή την έκδοση προβλεπόμενων αδειών.
Με ρυθμίσεις της χούντας
Πολλές είναι επίσης οι περιπτώσεις δήμων που κάνουν κατασκευές σε ακατάλληλους χώρους και σε περιοχές που προστατεύονται από τη δασική νομοθεσία ή από διατάξεις για περιοχές σημαντικής περιβαλλοντικής αξίας. Βέβαια, η πιο πρόσφατη και εμβληματική, επειδή συνδέεται με την τραγωδία των πλημμυρών στη δυτική Αττική που στοίχισε ανθρώπινες ζωές, είναι αυτή της Μάνδρας. Αυθαίρετο ήταν το αμαξοστάσιο που είχε κατασκευαστεί από παλιά με ευθύνη του Δήμου Μάνδρας στο ρέμα Σούρες. Μάλιστα πρόσφατα υπήρξαν καταγγελίες κατοίκων και δημοτικών συμβούλων ότι βαριά οχήματα και κοντέινερ έχουν «καταλάβει» το ρέμα της Αγίας Αικατερίνης, εκφράζοντας φόβους ότι νέες αυθαίρετες κατασκευές – αμαξοστάσιο ξεφυτρώνουν και πάλι.
Ενίοτε αυθαιρεσίες δήμων που μπορεί να έρχονται από τα παλιά χρησιμοποιούνται με πολιτική διάσταση, όπως συνέβη πρόσφατα με την αντιπαράθεση του Δήμου Νέας Φιλαδέλφειας – Χαλκηδόνας και της ΑΕΚ. Με επίκεντρο την προώθηση των έργων για το γήπεδο της ομάδας ήρθαν στην επικαιρότητα οι εγκαταστάσεις μεταφόρτωσης και στάθμευσης απορριμματοφόρων του δήμου μέσα στο Αλσος που είχαν κριθεί αυθαίρετες ήδη από το 1995. Η υπόθεση τελεσιδίκησε πρόσφατα και έγινε διαδικασία κατεδάφισης.
Σάλο είχε προκαλέσει η περίπτωση αυθαιρεσιών από το 2011 στη Γλυφάδα, με επίκεντρο τη διαμόρφωση νεκροταφείου στους πρόποδες του Υμηττού, στην Α΄ Ζώνη. Ηταν τότε που η Εισαγγελία Πρωτοδικών ξεκίνησε διερεύνηση για το αδίκημα της κατάληψης δημόσιου κτήματος και εκχέρσωσης δασικής έκτασης. Την ίδια εποχή (Αύγουστος 2011), σε σύμπνοια με τον τότε δήμαρχο Γλυφάδας Κώστα Κόκκορη, ο μητροπολίτης Γλυφάδας Παύλος καλούσε συγγενείς των ενταφιασμένων εκεί να τελέσουν τρισάγιο στο σημείο όπου είχε κατασκευασθεί προκάτ εκκλησία του νέου κοιμητηρίου. Δύο χρόνια αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 2014, η μνημονιακή συγκυβέρνηση έκανε… το θαύμα της με μια διάταξη στον νόμο για τον ΑΔΜΗΕ. Οπως έλεγαν χαρακτηριστικά δημοτικοί σύμβουλοι της Γλυφάδας, επρόκειτο για «“ντροπολογία” της νύκτας με σκανδαλώδη παραβίαση των ρυθμίσεων του ΠΔ για την Α΄ Ζώνη του Υμηττού». Επιβράβευε «σκανδαλωδώς τις παρανομίες και τις αυθαιρεσίες των καταπατητών-δημάρχων», δίνοντας τη δυνατότητα «να νομιμοποιηθούν όλα τα παράνομα νεκροταφεία που έχουν “σπείρει” δήμαρχοι του λεκανοπεδίου Αττικής στην Α΄ Ζώνη του Υμηττού» ανέφερε σε δημόσια παρέμβασή του ο δημοτικός σύμβουλος Γλυφάδας Τάσος Ταστάνης…
«Υπάρχει αναίρεση της πολιτικής χωρικού σχεδιασμού με την αποδοχή των αυθαιρέτων, δηλαδή κατά παράβαση των εγκεκριμένων σχεδίων» τονίζει στο Documento η αρχιτέκτων-πολεοδόμος Μάρω Ευαγγελίδου, αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Θεσμικού Πλαισίου της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.
Αν και επισημαίνει ότι οι επεκτάσεις ή προσθήκες σε εγκαταστάσεις δημόσιου ενδιαφέροντος όπως νοσοκομεία, σχολεία, χώροι προνοιακού χαρακτήρα κ.ά. δεν είναι το ίδιο με εκείνες που αφορούν ιδιωτικά συμφέροντα, προτάσσει ότι «υπάρχουν λύσεις ώστε να γίνει η οικοδόμηση των δημόσιων κτιρίων με θεσμικά σωστό τρόπο». Σημειώνει ότι η πολεοδομική πολιτική, ιδίως στην αξιοποίηση των δημόσιων κτημάτων, πρέπει να βασίζεται στη συνεργασία μεταξύ φορέων, «κάτι που δεν γίνεται συστηματικά, και έτσι βλέπουμε επεκτάσεις χώρων με αποφάσεις του ενός υπουργείου, παρακάμπτοντας αρμοδιότητες του άλλου, με αποτέλεσμα να προκύπτουν περιπτώσεις δημόσιων αυθαιρέτων χωρίς οικοδομική άδεια…». Και προσθέτει: «Παντού υπάρχουν πιέσεις, όπως υπάρχουν και αντιστάσεις. Το ζήτημα βρίσκεται στα οριζόντια ρουσφέτια, δηλαδή στην αναγνώριση της αυθαιρεσίας και στον μη περιορισμό της εκτός σχεδίου δόμησης. Για παράδειγμα, ισχύει ακόμα η νομοθεσία “περί λυομένων” της χούντας ή και οι παρεκκλίσεις δόμησης για εμπορικά κέντρα πάνω στη γεωργική γη, ρυθμίσεις που θα μπορούσαν και έπρεπε να έχουν καταργηθεί».
Εν κατακλείδι, το κεντρικό ζήτημα είναι από πού εκπορεύεται η πολιτική που έκανε καριέρα με τα αυθαίρετα φτωχών ανθρώπων, με τις δασοβίλες πλούσιων και με τα πρόσφατα μνημόνια υποθήκευσης γης, αέρα και θάλασσας. Μια ενδιαφέρουσα προοπτική είναι να μπει στον κουβά των περιπτώσεων και των αριθμών το θέμα των δημόσιων αυθαίρετων κτισμάτων, των παράνομων κατασκευών δήμων, φορέων του ευρύτερου δημόσιου τομέα αλλά και μοναστηριών και των «ιερών αυθαιρέτων» σε δάση, ρέματα, αιγιαλούς και ζώνες περιβαλλοντικής προστασίας. Εδώ είμαστε για να συμπληρώσουμε το παζλ του «αυθαίρετου κράτους» που δεν χρειάζεται μπουλντόζα για να μαζέψει τα ανθρώπινα ερείπια της κατ’ εξακολούθησιν πολιτικής της αγοράς…
Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννης: «Αυθαιρεσία στον βωμό του οικονομικού συστήματος»
Τα τραγικά γεγονότα της πυρκαγιάς στο Μάτι φέρνουν και πάλι στο προσκήνιο τον προβληματισμό για τις δημόσιες πολιτικές με επίκεντρο την υποβάθμιση των έργων προστασίας του πληθυσμού από καταστροφές, τον οικιστικό και πολεοδομικό ανορθολογισμό αλλά και το ζήτημα του στρεβλού πλαισίου ανάπτυξης.
Αυτή την ευρύτερη πολιτικοοικονομική διάσταση αναπτύσσει στο Documento ο αρχιτέκτονας-πολεοδόμος Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννης, ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου: «Σίγουρα με όσα έχουν γραφεί, υπάρχει θέμα “σωστά διαρθρωμένης πόλης” η οποία να λειτουργεί με ασφάλεια σε ακραίες καταστάσεις (πυρκαγιές, πλημμύρες, σεισμούς κ.ά.).
Όμως, όχι μόνο οι πόλεις μας δεν σχεδιάζονται σωστά, αλλά η διαρκής πολιτική μετά το 1950 είναι στραμμένη στην ικανοποίηση με τον χειρότερο τρόπο του προβλήματος της στέγης (πρώτης ή διακοπών): η αυθαίρετη δόμηση, οι συνεταιρισμοί μέσα στα δάση, ο αποκλεισμός διεξόδων στη θάλασσα, όχι μόνο για την απόλαυσή της από όλους αλλά και για έξοδο διαφυγής, είναι καταστάσεις που όχι απλώς δημιουργούνται από τους πολίτες αυθαίρετα και στη συνέχεια νομιμοποιούνται από την πολιτεία, αλλά είναι και συνέπεια μιας γενικότερης πολιτικής που αποφεύγουμε να δούμε.
Η στροφή της ελληνικής οικονομίας στην οικοδομή, στο εμπόριο και στη ναυτιλία και όχι στην παραγωγική διαδικασία (βαριά βιομηχανία, γεωργοκτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις κ.ά.) έγινε από το 1952 με εντολή της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ, όπως αυτή ωμά εκφράστηκε από την Εκθεση Βαρβαρέσου, στελέχους της Παγκόσμιας Τράπεζας, η οποία εφαρμόστηκε τόσο από τις τότε κυβερνήσεις (Πλαστήρα και Παπάγου) όσο και τις επόμενες. Ο Δ. Μπάτσης και ο κύκλος του “Ανταίου” και της ΕΠ-ΑΝ (Επιστήμη-Ανοικοδόμηση) είχαν ακριβώς την αντίθετη άποψη, και ο Μπάτσης, αν και υιός ναυάρχου και προσωπικού φίλου του βασιλέως Παύλου, εκτελέστηκε με τον Μπελογιάννη – και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Ο ξένος παράγοντας δεν θα επέτρεπε ποτέ την έκφραση μιας πολιτικής ανταγωνιστικής και αυτόνομης και όχι υποταγμένης και ελεγχόμενης με συνεχή δανεισμό.
Στο πλαίσιο αυτό, η αυθαιρεσία έγινε κρατική πολιτική (αυξήσεις συντελεστών δόμησης, ανοχή στην αυθαιρεσία και στη συνέχεια νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων, ιδιωτικοποιήσεις δασών και αιγιαλού και άλλα γνωστά. Πόσα πυρπολημένα δάση έγιναν οικισμοί, πόσες παραλίες είναι απρόσιτες, πόσα ρέματα έγιναν οικόπεδα;
Προφανώς και φταίνε όλες οι κυβερνήσεις, όχι όμως μόνο για την ανοχή (και την επιβράβευση) της αυθαιρεσίας, αλλά για την υπόθαλψή της και, στο βάθος, για τη θέση της ιδιοκτησίας γης και κατοικίας ως άξονα του συνολικού οικονομικού συστήματος και την ιδεολογία που παράγεται από αυτό».