Με την έλευση της πανδηµίας Covid-19 και στην Ελλάδα ξαφνικά η «κανονικότητά» µας διαταράχτηκε.
Σιγά σιγά η καθηµερινότητά µας, αυτά που θεωρούσαµε σχετικά δεδοµένα –η εργασία, οι σπουδές, η κοινωνικότητα– διακόπηκαν. Μια απειλή της ζωής την οποία η επιστήµη δεν έχει τα µέσα (προς το παρόν) να αντιπαρέλθει εύλογα γεννά ανησυχία και φόβο. Μέσα σε αυτή την κατάσταση δεν είναι εύκολο να σκεφτούµε τι συµβαίνει σε κοινωνικό επίπεδο και πώς αυτή η πανδηµία επηρεάζει την κοινωνία µας. Πρέπει όµως να δούµε τις κοινωνικές συνέπειες, γιατί στην πραγµατικότητα παίρνουµε µέρος στη διαµόρφωσή τους.
Οι άνθρωποι έχουµε αναπτύξει µια ανάγκη νοηµατοδότησης των γεγονότων που µας συµβαίνουν και αυτή η κοινή µας γνώση αναπτύσσεται συλλογικά µέσα από τις δηµόσιες συζητήσεις. ∆εν σηµαίνει ότι όλοι έχουµε την ίδια άποψη αλλά ότι οι απόψεις µας δηµιουργούνται από την κοινή µας συνύπαρξη πάνω σε κοινές οργανωτικές αρχές και κοινωνικές αναπαραστάσεις. Εχουµε λοιπόν ανάγκη να νοηµατοδοτήσουµε τη νέα συνθήκη, να την εντάξουµε σε ήδη κατανοητό πλαίσιο και να της δώσουµε σάρκα και οστά. Η νέα συνθήκη γίνεται κατανοητή µέσα από τη χρήση αρχών και αξιών που ήδη υπάρχουν στη διάθεσή µας. Γίνεται επίσης αντιληπτή µέσα από την κατανόηση που έχουµε για το κοινωνικό περιβάλλον και τις ασυµµετρίες του.
Τέλος, παίζει ρόλο και η θέση από την οποία µιλάµε. Καθώς όλοι συµµετέχουµε ενεργά στη διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης για την κοινωνία µέσα από την επεξεργασία της συνθήκης της πανδηµίας που κάνουµε, θα προσπαθήσω παρακάτω να δώσω µια ανάγνωση ενός µέρους αυτής της κατάστασης µε τα εργαλεία της κοινωνικής και πολιτικής ψυχολογίας.
Το άτοµο ως αίτιο των γεγονότων
Ενα κεντρικό ζήτηµα που αναδεικνύει αυτή η πανδηµία είναι το θέµα της απώλειας του ελέγχου. Νοµίζουµε πως χάσαµε τον έλεγχο της ζωής µας και εν πολλοίς αυτό συµβαίνει: δεν µπορούµε να βγούµε όταν και για όποιον λόγο θέλουµε, να δούµε τους αγαπηµένους µας, να περπατήσουµε και τόσα άλλα. Η αίσθηση του ελέγχου είναι κεντρική στις φιλελεύθερες καπιταλιστικές κοινωνίες δυτικού τύπου γιατί συνδέεται µε την έννοια του ατόµου. Στο κέντρο του αξιακού συστήµατος αυτών των κοινωνιών είναι το άτοµο. Το ζητούµενο για τον άνθρωπο σε αυτό το σύστηµα είναι η εξατοµίκευση, η ανάδειξη ενός ατόµου υπεύθυνου, ικανού, αποφασιστικού, ανεξάρτητου και ελεύθερου µε εσωτερική έδρα ελέγχου των πράξεών του. Με άλλα λόγια, το άτοµο (και τα χαρακτηριστικά του) θεωρείται το αίτιο γεγονότων και µάλιστα υποτιµούµε τον ρόλο των εξωτερικών συνθηκών που µπορεί να οδήγησαν σε αυτά. Αυτό το εξατοµικευµένο υποκείµενο από το οποίο πηγάζουν όλα πρέπει ταυτόχρονα να διατηρεί τον έλεγχό του και π.χ. να µην επιθυµεί όσα δεν µπορεί να αποκτήσει. Οταν χάσει τον έλεγχο γίνεται «παραβατικός» τυπικά και συµβολικά.
Χαρακτηριστικό παράδειγµα του πώς λειτουργεί η έννοια του ελέγχου αξιακά είναι σε σχέση µε τη διατροφή. ∆ίνουµε σηµασία στο τι και πόσο τρώµε και η ανάγκη ελέγχου οδηγεί κάποιες νέες γυναίκες στην ανορεξία ενώ ταυτόχρονα ψέγουµε αυτές µε περισσότερα κιλά γιατί δεν έχουν τον έλεγχο της όρεξής τους. Το ερώτηµα που πρέπει να θέσουµε είναι πόσο πραγµατικό έλεγχο έχουµε και µήπως αυτή η αίσθηση είναι ψευδής. Η έννοια του ελέγχου είναι άρρηκτα συνδεδεµένη αφενός µε εκείνη της ελευθερίας –αναµφίβολα κατέχει κεντρική θέση στο αξιακό µας σύστηµα–, αφετέρου µε την έννοια της ευθύνης.
Επειδή είµαστε άτοµα πιστεύουµε ότι έχουµε την ελευθερία να επιλέξουµε τι θα κάνουµε. Είναι πράγµατι όµως έτσι; αναρωτιούνται οι κοινωνικοί ψυχολόγοι. Θεωρητικές αναζητήσεις και έρευνες έδειξαν πως η επίκληση της ελευθερίας είναι τόσο σηµαντική για µας σε αυτό το σύστηµα που µπορεί να δεχτούµε να κάνουµε πράξεις βαρετές, ανούσιες ή αηδιαστικές αν θεωρήσουµε ότι δεν µας υποχρεώνουν να τις κάνουµε. Ετσι, όταν µας κάνουν να πιστέψουµε ότι η πράξη µας αντανακλά το εγώ µας, ελεύθερα αποδεχόµαστε να υποταχθούµε στην εντολή που µας έδωσαν. Το καπιταλιστικό σύστηµα στηρίζεται στην επίκληση µιας ψευδούς κατά βάθος ελευθερίας επιλογών γιατί θεωρώντας το άτοµο πρωταρχική αξία αποφεύγεται το γεγονός ότι εν πολλοίς οι δυνατότητες επιτυχίας στην κοινωνία µας διαµορφώνονται από τις υπαγωγές µας (κοινωνικές, εθνικές, φυλετικές, φύλου κ.λπ.). Μπορούµε να βρούµε στο σουπερµάρκετ ελεύθερα πολλά αγαθά. Μπορούν όλοι ελεύθερα να τα αγοράσουν; ∆εν εξαρτάται αυτό από το εισόδηµά τους; Η υποτίµηση του ρόλου των υπαγωγών είναι στην ουσία µια προσπάθεια συγκάλυψης των κοινωνικών ανισοτήτων που είναι δοµικές σε αυτό το σύστηµα και ταυτόχρονα µια απόδοση της ευθύνης στα άτοµα για ό,τι συµβαίνει στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Απόδοση ευθύνης και κοινωνικός έλεγχος
Στις φιλελεύθερες καπιταλιστικές κοινωνίες δυτικού τύπου είναι σηµαντικό για τους λόγους που ανέλυσα η ευθύνη να αποδίδεται στα ίδια τα άτοµα. Ετσι, όταν είσαι άνεργος είναι δική σου ευθύνη που βρέθηκες χωρίς δουλειά (δεν είχες τα προσόντα) και δική σου ευθύνη να βρεις µία (ανεξάρτητα αν υπάρχουν δουλειές). Με αυτό τον τρόπο ο κόσµος θεωρείται δίκαιος και καθένας λαµβάνει αυτό που του αξίζει (και άρα και τη θέση που του αξίζει). Η κοινωνική επιτυχία βασίζεται στα προσόντα και είναι δυνατή για όλους όσοι τα έχουν. Οσοι δεν επιτυγχάνουν είναι δική τους ευθύνη.
Αυτή την ατοµική ευθύνη επικαλέστηκε και η πολιτεία για να µας οδηγήσει στον οικειοθελή εγκλεισµό στα σπίτια µας. Επί µέρες κουνάνε το δάχτυλο στην κοινωνία ώστε ο καθένας να αναλάβει την ατοµική ευθύνη της συλλογικής προστασίας. Για µια κοινωνία ατοµικού ελέγχου και ελεύθερης επιλογής θεωρώ ότι δεν τα πήγαµε και άσχηµα. Αλλωστε στις κοινωνίες µας υπάρχει το φαινόµενο της ψυχολογικής αναδραστικότητας: όταν αντιλαµβάνεται κανείς ότι η ατοµική του ελευθερία απειλείται αντιδρά. Ταυτόχρονα όµως η επίκληση αυτής της ατοµικής ευθύνης είναι ένας αντιπερισπασµός για να µη σκεφτούµε γιατί κρατάµε αποστάσεις µεταξύ µας.
Ναι, όλοι αντιληφθήκαµε ότι ο τρόπος να προστατεύσουµε τον εαυτό µας και τους αγαπηµένους µας είναι να αναχαιτίσουµε τη µετάδοση του ιού. Γι’ αυτό µένουµε µακριά ο ένας από τον άλλο. Αλλά δεν ευθυνόµαστε. Μένουµε σπίτι γιατί το σύστηµα δηµόσιας υγείας που είχε απαξιωθεί από τους πολιτικούς και τις πολιτικές χρόνια τώρα (και προ µνηµονίων) δεν µας χωράει όλους. Αντιλαµβανόµαστε ότι η θέση µας (κοινωνική, ηλικιακή κ.λπ.) µετράει για το αν θα δεχτούµε τη φροντίδα που µας αξίζει και θα επιζήσουµε. ∆εν είναι ατοµική ευθύνη όσων πλήρωναν τις εισφορές τους (οι πιο µεγάλοι) η κατάσταση στη δηµόσια υγεία. ∆εν συµµετέχουµε στην ευθύνη σκανδάλων όπως στην περίπτωση υπερτιµολογήσεων φαρµάκων.
Αφού λοιπόν η κοινωνία δεν «συνεµορφώθη αρκετά προς τας υποδείξεις», ήρθε ο έλεγχος: ο κατ’ οίκον περιορισµός µε τη συνδροµή της αστυνοµίας και σε άλλα κράτη και του στρατού. Η ρητορική που αναπτύσσεται είναι ότι αποδεχόµαστε την περιστολή των ελευθεριών γιατί έχουµε να αντιµετωπίσουµε έναν ύπουλο εχθρό: την Covid-19. ∆εν χωρά αµφιβολία ότι πρέπει να κάνουµε ό,τι περνάει από το χέρι µας για να µη θρηνήσουµε ανθρώπους. Κανένας αριθµός νεκρών δεν πρέπει να είναι ανεκτός. Είναι ευχή και ελπίδα να µείνουµε αλώβητοι.
Τη µάχη απέναντι στον ιό τη δίνουν οι επιστήµονες και οι γιατροί µε έρευνες για εµβόλια και θεραπείες. Είµαστε µαζί τους. Ως κοινωνία όµως ας µην εστιάσουµε στην Covid-19 και ξεχάσουµε ότι πραγµατικός εχθρός µας είναι ένα σύστηµα που παράγει ανισότητες. Εχθροί αυτού του συστήµατος είναι η ανθρώπινη κοινωνικότητα, η συνάθροιση, η συλλογικότητα, οι συλλογικές δράσεις για διεκδίκηση και αλλαγή. Χωρίς να αποδεχτούµε έναν µόνιµο φόβο στον οποίο επενδύουν όσοι θέλουν να ελέγχουν την ανθρώπινη δραστηριότητα, θα πρέπει µόλις περάσει η µπόρα να ξαναβρούµε αυτά τα εργαλεία και τις ατοµικές µας ελευθερίες, γιατί µόνο µε αυτά µπορούµε να διεκδικήσουµε δηµόσια αγαθά όπως η υγεία.
Η Ξένια Χρυσοχόου είναι καθηγήτρια Κοινωνικής και Πολιτικής Ψυχολογίας στο τμήμα Ψυχολογίας του Πάντειου Πανεπιστημίου
