O σκηνοθέτης και ο ηθοποιός σμίγουν, για πρώτη φορά, κάτω από την πρόκληση του «Δον Ζουάν»
Κάπου στη βιομηχανική ενδοχώρα του Ελαιώνα, όπου οι θεόρατες νταλίκες και τα σκυλιά-φύλακες είναι οι πιο προσφιλείς συναντήσεις που μπορείς να έχεις, παίζει μουσική· κλασική μουσική. Αν, δε, σπρώξεις τη σιδερένια πόρτα, θα βρεθείς σε έναν άλλον, αναπάντεχο τόπο. Τα ίχνη του στέκουν εκεί. Γούνες, περούκες, φίνες δαντέλες, ζωηρά φτερά, όλα στην ήσυχη χρωματική παλέτα της γης, να περιμένουν την επόμενη ημέρα για να ξαναντύσουν τα σώματα. Μέχρι τότε όμως τα λόγια –και δη τα λόγια ενός Δον Ζουάν– κάνουν το ίδιο πράγμα. «Είμαι εραστής του ωραίου. Τι μπορώ να κάνω; Μπορώ να κλείσω τα μάτια μου απέναντι στις υπόλοιπες γυναίκες που έχω ευθύνη να κοιτάξω;» λέει εκείνος. Η πόρτα κλείνει. Και από τον κόσμο της δονζουανικής ψυχής έξοδο δεν έχει. Το επιβεβαιώνει ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός και ο πρωταγωνιστής του Χάρης Φραγκούλης.
Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Δον Ζουάν;
Mιχαήλ Mαρμαρινός: Οταν ξεκινούσαμε τις πρόβες ο ηθοποιός μας, ο Γιάννης Βογιατζής, έλεγε πόσο τιποτένιος και παλιάνθρωπος είναι ο Δον Ζουάν. Φτάσαμε σε ένα άλλο σημείο του κειμένου όταν άρχισε να βλέπει πως είναι ευγενής και εξαίσιος. Ετσι, λοιπόν, μιλάμε για ένα κοντράστ στιγμών και κάποιες φορές μεγαλειωδών στιγμών τις οποίες δεν μπορείς να κατατάξεις. Μια απόπειρα απάντησης θα ήταν ίσως πως έχουν γραφτεί 220 έργα για τον «Δον Ζουάν» και ακόμα δεν έχουμε ησυχάσει. Συνεπώς, δεν μπορεί εύκολα να μπει σε λέξεις. Πολλοί μεγάλοι συγγραφείς έχουν ασχοληθεί μαζί του. Τα κείμενα που έχουν γραφτεί ‒πολλά από αυτά είναι εξαιρετικά‒ είναι πάντα λίγο λιγότερα από αυτόν. Ο Δον Ζουάν δεν είναι ρόλος, αλλά ένα ανθρώπινο επιχείρημα. Διατυπώνει συγκρούσεις εσωτερικές, κοινωνικές, φιλοσοφικές που για όσο αναπνέουμε θα υπάρχουν. Εκπροσωπεί κάτι από την ανθρώπινη ψυχή.
Χάρης Φραγκούλης: Ολα τα σπουδαία έργα προκύπτουν από το αντίθετό τους· από τη συνειδητοποίηση πως κάτι δεν χωρά στα λόγια. Υστερα από αυτή την κουβέντα που κάνουμε θα ξέρεις κάτι παραπάνω για τον Δον Ζουάν; Οχι. Και αυτό είναι το σπουδαίο, γιατί μπορεί το ερωτηματικό σου να έχει μεγεθυνθεί. Το ίδιο συμβαίνει και σ’ εμάς. Ολο αυτό τον καιρό των προβών το ερωτηματικό ‒παρά η απάντησή μας‒ έχει μεγαλώσει για τον Δον Ζουάν.
M.Μ.: Η μετατόπιση ενός ερωτήματος από την αρχική του θέση, εξάλλου, αυτή η απόσταση που διανύεται είναι και η περιπέτεια μιας παράστασης.
Τι μας ελκύει τόσο αδιαπραγμάτευτα στο Δον Ζουάν; Είναι η ασέβεια, η ανυπακοή του απέναντι στο συστημικό;
Χ.Φ.: Ανεξάρτητα από το αν θα τον δικαιώσεις ή όχι, ανεξάρτητα από το αν συμφωνείς μαζί του στο ηθικό κομμάτι, ακόμη και αν προτίθεσαι να τον σκοτώσεις, δεν μπορείς να αρνηθείς ότι τον θέλεις. Ο Δον Ζουάν είναι οι ενοχές που μας χρειάζονται για να αυτοπροσδιοριστούμε. Θέλουμε την ενοχή ακόμη και για να αναγνωρίσουμε κάπου αυτό που δεν είμαστε. Και τελικά αναρωτιέμαι αν είμαστε πιο πολύ αυτά που μας απωθούν ή αυτά που μας έλκουν… Αλλιώς γιατί κάθε χρόνο βλέπουμε τον «Ιησού από τη Ναζαρέτ»; Γιατί θέλουμε να θυμόμαστε ότι τον σκοτώσαμε. Αρα η ενοχή έχει σχέση και με τις μνήμες μας.
M.M.: Επίσης, εκείνο που μας έλκει σε αυτό είναι το γεγονός πως δεν είναι αποδεκτός, παρότι είναι αναγνωρίσιμος σε όλους μας. Νομίζω ότι δεν υπάρχει κανείς που μέσα του δεν αναγνωρίζει μια πτυχή του Δον Ζουάν. Και το αναγνωρίζεις όχι ως λογοκρατούμενο επιχείρημα, αλλά ως πραγματικότητα. Στη σύγκρουση αυτών των δύο πραγματικοτήτων φύεται ο Δον Ζουάν. Αυτό που τον κάνει σκοτεινά ελκυστικό είναι ο φόβος που μας προκαλεί. Δεν μπορείς να ξεφύγεις από τον φόβο· συνέχεια πηγαίνεις προς τα εκεί.
Οι γυναίκες που αγαπά ο Δον Ζουάν αποκτούν μέσα τους μια αξία στο διηνεκές
Ο πόθος τελικά είναι πιο δυνατός από τον φόβο;
M.M.: Δεν γίνεται να υπάρξει φόβος χωρίς τον πόθο και το αντίστροφο. Είναι πολύ βαθύ συναίσθημα αυτό στον άνθρωπο.
Χ.Φ.: Ο ανιψιός μου δεν έχει τίποτα πιο αγαπημένο από το να του αναπαριστώ κάτι φοβιστικό. Του κάνω το τέρας, κλαίει γοερά, κλείνεται στο δωμάτιό του και λίγη ώρα αργότερα βγαίνει από την πόρτα και μου το ξαναζητάει. Αυτό είναι κάτι που μας λέει ότι αναζητούμε τον φόβο ακόμη και για να ξαναζωντανέψουμε ή να θάψουμε κάτι άλλο. Οι ενοχές μας, οι φόβοι μας, είναι βαθιά χαραγμένα πράγματα μέσα μας και ξανάρχονται σ’ εμάς με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
Εκτιμάτε πως κάθε άντρας κρύβει μέσα του έναν Δον Ζουάν;
Μ.Μ.: Κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα του έναν Δον Ζουάν. Αλλιώς δεν θα είχε αυτήν τη διάρκεια ζωής ως ήρωας. Είναι αλύτρωτο το θέμα του για τους ανθρώπους.
Θεωρείτε πως στον έρωτα επιτρέπονται τα πάντα; Ακόμα και αν υπάρξουν θύματα; Ή μήπως δεν υπάρχει έρωτας χωρίς θύματα;
M.M.: Σκέψου μόνο πως ο Ρομαντισμός είναι ο αιματηρότερος «-ισμός» που υπάρχει. Εδώ έχουμε θύματα στο παραμικρό λάθος, στον έρωτα δεν θα έχουμε; Τα θύματα του έρωτα είναι τα θύματα της προς τα εμπρός κίνησης, του επόμενου βήματος και ερεθίσματος. Ποιος θα κατηγορήσει το λιοντάρι αν αυτό κατασπαράξει μια υπέροχη γαζέλα; Είναι ανήθικο αυτό; Οχι. Ετσι και ο έρωτας είναι φυσικό φαινόμενο.
Χ.Φ.: Το σώμα όταν περπατά, νιώθει, αισθάνεται, έχει μια αυταξία δίκιου. Το όταν ξυπνάς και είσαι υγιής, τρως και μπορείς να σφίξεις στην αγκαλιά σου έναν άλλο άνθρωπο σημαίνει ότι έχεις δίκιο. Το σώμα έχει δίκιο. Αν ιδρώνεις ή αν ανατριχιάζεις όταν βλέπεις ένα κορίτσι, αυτό έχει ένα δίκιο από μόνο του.
M.M.: Κι αυτό είναι ένα δίκιο του τρίτου ενικού, δηλαδή της φύσης. Αυτό που θέλουμε μας το υπαγορεύει κάτι πολύ ανώτερο από εμάς.
Οι ενοχές μας είναι χαραγμένες μέσα μας και ξανάρχονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο
Παρ’ όλα αυτά δεν αισθάνεστε πως στις μέρες μας παραγκωνίζουμε τον κόσμο των επιθυμιών;
M.M.: Ζούμε με το σώμα μας θέλουμε δεν θέλουμε. Το πρόβλημα ξεκινά από τη σχέση που έχει καθένας με το σώμα του, ειδικά σε έναν κόσμο σαν και αυτόν. Ωστόσο, δεν αισθάνομαι ότι παρουσιάζουμε τρομακτικές διαφορές από την εποχή που διατυπώθηκε ως επιχείρημα ο Δον Ζουάν. Τότε ο χριστιανισμός βρισκόταν στα πάνω του προσπαθώντας να συμμαζέψει το χάος του Μεσαίωνα και έτσι παρέδωσαν έναν αποδιοπομπαίο τράγο σαν τον Δον Ζουάν στην κοινωνία. Στη δική μας περίπτωση πάλι δεν έχουμε κατορθώσει να έχουμε μικρές ταυτότητες, διότι η Εκκλησία τις αρνήθηκε. Συνεπώς, ζούμε με το σώμα μας την ώρα που η Εκκλησία κρατάει τα γράδα. Τα μεγάλα συστήματα, οι θρησκείες, οι οργανωμένες κοινωνίες δεν έχουν ξεπεράσει αυτά τα θέματα. Βεβαίως, όπως και στην περίπτωση του Δον Ζουάν, οι κυνηγοί, οι συντηρητικοί, οι ενοχικοί προς κάτι είναι αυτοί που το έχουν αγαπήσει παράφορα. Ας δούμε τι είδους υπόσταση δίνει στο σώμα μας η ενοχή. Οι γυναίκες που αγαπά ο Δον Ζουάν αποκτούν μέσα τους μια αξία στο διηνεκές. Σε ένα σημείο του έργου υπάρχει η εξής περιγραφή: «Της μιλάει και το στήθος της ανθίζει, τα χείλη της βάφονται κόκκινα». Περίεργο δηλητήριο η ενοχή, λοιπόν.
Στον «Ιππόλυτο» του Ευρυπίδη (σε μια νέα μεταγραφή του από τον Ουαζντί Μαουάντ) αναφέρεται πως «η δημοκρατία δεν έχει ανάγκη τα παραληρήματα της φύσης». Είναι έτσι ή όχι;
M.M.: Για την ερώτησή σου χρειάζεται να πάρουμε τη μία ή την άλλη θέση. Ομως δεν πρέπει να καλούμαστε να επιλέξουμε ανάμεσα στη δημοκρατία ή στη φύση. Εκεί, άλλωστε, ζει ο Δον Ζουάν, σε αυτό το μεταίχμιο.
Χ.Φ.: Ποτέ δεν θα μπορέσουμε να ζήσουμε με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο. Αλλιώς η ζωή θα πάγωνε, ο χρόνος ή η καρδιά μας θα σταματούσε και θα πεθαίναμε. Αυτό που μας κινεί είναι η ακροβασία, η ερώτηση, η απόσταση ανάμεσα στο κοιμάμαι και ξυπνάω, στο πέφτω και σηκώνομαι.
Η συνάντηση που θα έχει και συνέχεια
Στο ανεπίσημο βιογραφικό του Χάρη Φραγκούλη που κυκλοφορεί στο ίντερνετ αναφέρεται πως έχει παίξει σε παράσταση του Μιχαήλ Μαρμαρινού, κάτι που είναι αναληθές. «Ισως φταίει που έχω πει τόσες φορές πως θα το ήθελα, ώστε κάποιοι νόμιζαν ότι συνέβη ήδη» εξηγεί ο πρώτος. Στην πρώτη συνάντησή τους λοιπόν παραδέχονται πως «μοιάζει σαν να έχουμε ξανασυνεργαστεί», κάτι που δικαιολογεί τα θερμά λόγια που ακολουθούν από δυο ανθρώπους μη εξοικειωμένους με αβρότητες. «Νομίζω πως αν δεν είχα τον Χάρη, δεν θα μπορούσα να κάνω τον “Δον Ζουάν”» παραδέχεται ευθέως ο σκηνοθέτης. «Υπάρχει μια απρόσκοπτη ροή στον τρόπο που δουλεύουμε, μου προτείνει και μου αποκαλύπτει πολλά πράγματα τα οποία αισθάνομαι ότι μπορώ να οδηγήσω. Δεν έχω αισθανθεί καμία ανάσχεση στη διαδικασία της πρόβας. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί πρόκειται για ένα έργο που στα αλήθεια μπορεί να σε στείλει στον Διάβολο».
Ο «Δον Ζουάν» μοιάζει να είναι μόνο η αρχή σε αυτήν τη «δωρισμένη» μεταξύ τους εμπιστοσύνη, όπως τη χαρακτηρίζει ο Μαρμαρινός. Οι δυο τους θα επιχειρήσουν ένα ακόμα στοίχημα τον επόμενο χειμώνα στο «Λεωφορείον, ο πόθος» του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Ναυπλιώτου, στον ρόλο της Μπλανς Ντιμπουά. «Καταλαβαίνω ότι διαλέγουμε να βρεθούμε με κάποιους ανθρώπους για να δούμε κάτι δικό μας. Σε έναν περίγυρο που έχει παραμορφωτικούς καθρέφτες, διαλέγεις ένα για να δεις κάτι για σένα» σχολιάζει ο Χάρης Φραγκούλης. «Αυτό δεν είναι αυτονόητο· αντίθετα, είναι σπάνιο. Οπως σπάνια είναι και η εμπιστοσύνη που υπάρχει χωρίς φωνές και δηλώσεις. Η πρώτη φορά που λέμε ο ένας κάτι για τον άλλο είναι τώρα, επειδή μας ρώτησες. Με λίγα λόγια, κυλά το πράγμα και μας δίνει την εντύπωση ότι παρατρίχα δεν πέφτουμε κάτω – βεβαίως, μπορεί να πέσουν ντομάτες· και αυτές μέσα στο παιχνίδι είναι. Παρ’ όλα αυτά, στη διάρκεια αυτής της επικινδυνότητας, καθώς πηδάμε από τη μια βουνοκορφή στην άλλη, συμβαίνει το αδιανόητο να είμαστε ήρεμοι».
INFO
Ο «Δον Ζουάν» του Μολιέρου ανεβαίνει στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση από τις 25 Ιανουαρίου έως τις 19 Φεβρουαρίου.
Φωτογραφίες: Δημήτρης Ραπακούσης