Αν και στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν εισπρακτικές εταιρίες με υπαλλήλους που τηλεφωνούν επίμονα πιέζοντας τον δανειολήπτη να αποπληρώσει τα χρωστούμενα, τα δάνεια ήταν απόλυτα συνυφασμένα με την καθημερινότητα. Οι άνθρωποι που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα δανείζονταν κυρίως για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους ενώ οι αριστοκράτες για να επενδύσουν σε δούλους, γη και αγαθά προκειμένου να διασώσουν την κοινωνική τους θέση – στη Ρώμη συχνά ο δανεισμός γινόταν με στόχο τη διεκδίκηση υψηλών δημόσιων αξιωμάτων.
Ο δρ. αρχαίας ιστορίας Πέτρος Παρθένης στο βιβλίο «Ένα αλλόκοτο θηρίο – Δάνεια και χρέη στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) ανοίγει ένα παράθυρο σε μια ελάχιστα γνωστή πτυχή της εποχής, επιλέγοντας και παρουσιάζοντας κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων από το τέλος του 8ου π.Χ. αιώνα έως το τέλος του 4ου μ.Χ., με υλικό που έχει αντλήσει από ηθικοπλαστικές πραγματείες, ιστοριογραφικές αφηγήσεις, κρατικές επιγραφές, ιδιωτικά συμφωνητικά δανειοδοτήσεων και προσωπικές επιστολές. Όπως σημειώνει στην εισαγωγή του οι αρχαίοι ιστορικοί ενδιαφέρονταν ελάχιστα για την οικονομία αν κρίνουμε από το πόσο σπάνια αναφέρονται σε αυτή, οπότε τα στοιχεία που αντλούν οι σύγχρονοι ιστορικοί προέρχονται κατά βάση από δικανικούς λόγους, κυρίως του Λυσία και του Δημοσθένη, καθώς και από κείμενα στοχαστών όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Κικέρων, ο Σενέκας, ο Πλούταρχος, ο Βασίλειος Καισαρείας, ο Γρηγόριος Νύσσης.
Ο δανεισμός στις πρώιμες αγροτικές και κτηνοτροφικές κοινωνίες αφορούσε κυρίως εργαλεία, ζώα, οικιακά σκεύη, σπόρους και προσωπική εργασία την οποία ο οφειλέτης είχε την υποχρέωση να ανταποδώσει με την πρώτη ευκαιρία. Η έγκαιρη ανταπόδοση του δανείου –στην αρχαιότητα τα δάνεια παρέχονταν από ανεξάρτητους πιστωτές– συνέβαλλε στη δημιουργία καλής φήμης του δανειολήπτη, ενώ η καθυστέρηση και η μη αποπληρωμή ήταν συχνά λόγοι για κοινωνικό αποκλεισμό. Η αποπληρωμή ήταν τόσο σημαντική ώστε καταγραφόταν ακόμη και σε επιτάφιες επιγραφές. «Έζησα όσο μπόρεσα, δίχως δικαστική διαμάχη, δίχως φιλονικία, δίχως αντιλογία, δίχως απλήρωτο χρέος» ήταν χαραγμένο στο ταφικό μνημείο του απελεύθερου Ρωμαίου Γάιου Γαργίλιου Αίμονος (1 π.Χ. – 1 μ.Χ.). Οι πιο σκληροί όροι δανεισμού ήταν οι επί σώμασι, όταν η μη έγκαιρη ανταπόδοση σήμαινε στέρηση της ελευθερίας του οφειλέτη, ακόμη και των παιδιών του, με την υποχρέωση να εργάζονται με όρους δουλείας μέχρι τη λήξη του χρέους.
«Για φαγητό να προσκαλείς αυτόν που φίλος είναι, και τον εχθρό σου άσ’ τον. Πιότερο απ’ όλους να καλείς όποιον κοντά σου μένει […] Πληγή ο κακός ο γείτονας όση ο καλός χρυσάφι» γράφει ο Ησίοδος στο «Έργα και ημέραι» τον 8ο π.Χ. αιώνα. Αξίζει στο ίδιο κείμενο να σταθούμε στο σχόλιο του Ησιόδου για τις γυναίκες, το οποίο προφανώς αποτυπώνει ένα ολόκληρο σύστημα σκέψης: «Κι ούτε γυναίκα με γλουτούς, ωραία στολισμένους, στη σκέψη με γλυκόλογα να σε εξαπατήσει, άμα στην αποθήκη σου τη βρεις να ψαχουλεύει. Όποιος γυναίκα πίστεψε, πίστεψ’ απατεώνες».
«Μην καταδεχτείς να σε πολιορκεί δανειστής, μην ανεχτείς, σαν κάποιου είδους θήραμα, να σε ψάχνουν και να αναζητούν τα ίχνη σου. Ο δανεισμός είναι ρίζα ψεύδους, αφορμή για αχαριστία, αγνωμοσύνη, ψευδορκία» λέει τον 4ο μ.Χ. αιώνα ο Βασίλειος Καισαρείας σε ομιλία του επιρρίπτοντας την ευθύνη της ευρυθμίας της σχέσης δανειολήπτη-δανειστή στον πρώτο. Λίγα χρόνια μετά ο Γρηγόριος Νύσσης έρχεται να διαφωνήσει, επικεντρώνοντας τη σκέψη του στον δανειστή που όχι σπάνια ήταν τοκογλύφος: «Απαρνήσου μ’ αυτά τα λόγια την πλεονεξία και τους τόκους και πάρε θέση υπέρ της αγάπης για τους φτωχούς. Και μην αποστρέψεις το πρόσωπό σου από αυτόν που θέλε να δανειστεί. Εξαιτίας της ανέχειας σε ικετεύει και στήνεται μπρος στην πόρτα σου».
Το βιβλίο εντάσσεται στη σειρά «Διάλογοι με την αρχαιότητα» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης την οποία επιμελείται ο Δημήτρης Κυρτάτας. Στόχος της σειράς είναι να φέρει τον αναγνώστη σε εγγύτερη επαφή με τους θεσμούς, τις ιδέες και την καθημερινότητα μιας εποχής την οποία συχνά επικαλούμαστε αλλά τελικά μάλλον δεν γνωρίζουμε αρκετά.
