Ενας ιστορικός περίπατος με τον διδάκτορα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Μενέλαο Χαραλαμπίδη που μας ταξίδεψε στο κατοχικό Παγκράτι, στους ανθρώπους που τροφοδότησαν την Αντίσταση, στις γωνιές της συνοικίας που βάφτηκαν με το αίμα αγωνιστών. Οι περιπατητές συγκεντρώθηκαν στην παιδική χαρά της πλατείας Μεσολογγίου για να περιπλανηθούν στη συνέχεια στους δρόμους της γειτονιάς.
Μετά την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων το Παγκράτι αποτέλεσε συνοικία-σύνορο, ένα όριο ανάμεσα στους παλιούς και τους νέους κατοίκους της Αθήνας. Ετσι άρχισε η δύσκολη συγκατοίκηση δύο διαφορετικών κόσμων στην ίδια περιοχή. Για ένα μέρος της ελληνικής κοινωνίας οι πρόσφυγες ήταν ανεπιθύμητοι, κυρίως για πολιτικούς λόγους, καθώς ήταν φανατικοί υποστηρικτές του Ελευθερίου Βενιζέλου. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του εκδότη της «Καθημερινής» μετά τις εκλογές του 1928: «Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την προσφυγική αγέλη» έγραφε ο Γ. Βλάχος βλέποντας τη νέα Αθήνα που προέκυψε μετά την άφιξη των προσφύγων.
Μαθητές και πρόσφυγες ατμομηχανή του αγώνα
«Η κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους το Παγκράτι χωρίστηκε σε δύο στρατόπεδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αντίθετα με τους γειτονικούς δήμους της Καισαριανής και του Βύρωνα, οι κάτοικοι των οποίων προσχώρησαν μαζικά στο ΕΑΜ. Στο Παγκράτι ζούσαν πολλοί στρατιωτικοί και ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι. Οι ίδιοι και τα παιδιά τους ήταν πιο κοντά στις μη ΕΑΜικές οργανώσεις παρά στο κομμουνιστικό ΕΑΜ. Στο Παγκράτι κατοικούσαν μεσοαστοί παλαιοελλαδίτες, ενώ στην Καισαριανή και στον Βύρωνα λαϊκά στρώματα αμιγώς προσφυγικής καταγωγής» επισήμανε ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης.
Η πρώτη στάση έγινε στην οδό Αστυδάμαντος 15, όπου στον μεσοπόλεμο λειτούργησε το Λαϊκό Θέατρο Αθηνών του Βασίλη Ρώτα. «Ηταν πολύ σημαντική αντιστασιακή μορφή του καλλιτεχνικού χώρου. Ιδρυσε το πρωτοποριακό Λαϊκό Θέατρο Αθηνών και τον Ιανουάριο του 1936 παραχώρησε στο ΚΚΕ την αίθουσα για μια εκδήλωση με ομιλητή τον Δημήτρη Γληνό. Τον Μάρτιο του 1944 ανέβηκε στο βουνό, έδωσε παραστάσεις στα χωριά της Θεσσαλίας, έγραψε το τραγούδι του ΕΑΜ και το μονόπρακτο ‘‘Το πιάνο’’ που ανέδειξε το θέμα του μαυραγοριτισμού. Ο μαθητής του Μάνος Ζαχαρίας συντόνιζε τις καλλιτεχνικές βραδιές, τα πάρτι της Κατοχής που είχαν στόχο τη στρατολόγηση μελών στην Αντίσταση».
Ο περίπατος πέρασε στη συνέχεια από το Γυμνάσιο Παγκρατίου. «Ηταν ο κύριος μαζικός χώρος στο Παγκράτι και το μοναδικό γυμνάσιο στις ανατολικές συνοικίες στο οποίο αναπτύχθηκαν οι πρώτες αντιστασιακές ομάδες. Οι γυναίκες, οι πρόσφυγες και η νεολαία ήταν οι πληθυσμιακές ομάδες που λειτούργησαν ως ατμομηχανή του αντιστασιακού κινήματος.
Οι πρόσκοποι αποτέλεσαν επίσης δυναμικό κομμάτι, καθώς σχεδόν όλη η ομάδα του Παγκρατίου ήταν οργανωμένη στην ΕΠΟΝ. Στις 23 Φεβρουαρίου 1944 πραγματοποιήθηκε στο Γυμνάσιο Παγκρατίου η κεντρική εκδήλωση όλων των μαθητών της Αθήνας ενάντια στην πολιτική της επιστράτευσης. Σε αυτή σκοτώθηκε ο 15άχρονος Γιάννης Δρακόπουλος από τα Εξάρχεια, ο πρώτος νεκρός του μαθητικού αντιστασιακού κινήματος» τόνισε ο Μ. Χαραλαμπίδης.
Η επιχείρηση αυτοκτονίας του ΕΛΑΣ
Επόμενη στάση ο κινηματογράφος Πάλας στην οδό Υμηττού. Εκεί έγινε αναφορά στο μπλόκο των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Γούβα και στην επιχείρηση αυτοκτονίας του ΕΛΑΣ για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων στις 4 Ιουλίου 1944. «Ο 21χρονος αντιστασιακός Βαγγέλης Μαρτάκης (είχε το παρατσούκλι “Μαύρος” ή “Αράπης”) άρχισε να πυροβολεί από την ταράτσα του Πάλας, κρατώντας τους άντρες των Ταγμάτων Ασφαλείας καθηλωμένους στην πλατεία για περίπου δύο ώρες, προτού πέσει νεκρός».
Ο περίπατος πέρασε και από το σπίτι της οικογένειας Κότσιρα στην οδό Αγίου Φανουρίου, με επτά αδέρφια οργανωμένα στο ΕΑΜ, τέσσερα εκτελεσμένα από τους Γερμανούς και τους Ελληνες συνεργάτες τους. «Σπούδαζαν όλοι στο πανεπιστήμιο και είχαν σημαντικά πόστα στις EAMικές οργανώσεις».
Στη συμβολή των οδών Πύρρου και Δαμάρεως μια συμπλοκή προκάλεσε την παράδοξη συνεργασία ΕΛΑΣ και αστυνομίας για την αποφυγή αντιποίνων. «Παραμονές Χριστουγέννων του 1943 μέλη της ΕΠΟΝ έγραφαν συνθήματα στο Παγκράτι όταν ξαφνικά εμφανίστηκε μπροστά τους ένας Γερμανός αξιωματικός. Ενας ΕΛΑσίτης πρόλαβε να πυροβολήσει πρώτος τον Γερμανό την ώρα που αυτός τραβούσε το περίστροφό του. Το ζήτημα ήταν να αποφευχθούν τα αντίποινα για τη δολοφονία του αξιωματικού. Υψηλόβαθμο στέλεχος του ΕΑΜ ήρθε σε επικοινωνία με τον διοικητή του αστυνομικού τμήματος Παγκρατίου, ο οποίος συμφώνησε να κουκουλώσει το γεγονός, αποδίδοντας τον φόνο σε ερωτική αντιζηλία. Η σφαίρα που σκότωσε τον Γερµανό προερχόταν από ιταλικό όπλο που είχε πάρει ο ΕΛΑΣ µετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και ο Γερµανός συνόδευε µια νέα κοπέλα στο σπίτι της την ώρα του φόνου».
Το σπίτι της οικογένειας Παπαγεωργίου στη γωνία Κρησίλα και Πασιτέλους αποτελούσε φόβητρο για το Παγκράτι, καθώς εκεί ανακρίθηκαν και δολοφονήθηκαν πολλοί αντιστασιακοί. «Τον Σεπτέµβριο του 1944 στήθηκε µεγάλη επιχείρηση από την ΟΠΛΑ για την εκτέλεση του χίτη Νίκου Παπαγεωργίου σε συνεργασία µε άτοµο που λειτουργούσε µυστικά µέσα στην οµάδα του εκ µέρους του ΕΑΜ. Ο Παπαγεωργίου ειδοποιήθηκε να µεταβεί σε ένα κουρείο στην οδό Ευτυχίδου. Μέλη της ΟΠΛΑ του έστησαν ενέδρα σε µια µπακαλοταβέρνα της περιοχής και τον σκότωσαν έξω από το κουρείο». Το ίδιο βράδυ τα χωνιά του ΕΑΜ ανακοίνωναν: «Λαέ, ο µαύρος τροµοκράτης του Παγκρατίου δεν ζει πια».
Μετά την ολοκλήρωση του ιστορικού περιπάτου ακολούθησαν προβολή και σχολιασµός σπάνιων φωτογραφιών στο βιβλιοπωλείο Πλειάδες – φωτογραφίες από το Παγκράτι της εποχής και αντιστασιακών όπως η Αναΐδα Τσακιρίδου-Νικηφοράκη, γραµµατέας της ΕΠΟΝ στον Βύρωνα, ο Ζάχος Νικηφοράκης, δυναµικό µέλος του ΕΛΑΣ Παγκρατίου, τα αδέρφια Κότσιρα, ο Βαγγέλης Μαρτάκης, ο Γιώργης Κολληµένος, επικεφαλής της ΟΠΛΑ στις ανατολικές συνοικίες, και ο Αριστοτέλης Τσιφλάκος.
Οι ιστορικοί περίπατοι δηµιουργούν βιωµατική σχέση µε τα γεγονότα. «Ο ακαδηµαϊκός τρόπος για τη διάδοση της γνώσης είναι η έκδοση ενός βιβλίου. Ηθελα να δώσω νέα ζωή σε αυτό που αποκρυσταλλώθηκε στα κείµενά µου. Ετσι προέκυψε η ιδέα των περιπάτων. Εντόπισα στον χώρο τα γεγονότα που αναφέρω στα βιβλία µου, µετέτρεψα αποσπάσµατα από αυτά σε σενάρια – αφηγήσεις και άρχισα τους ιστορικούς περιπάτους τον Οκτώβριο του 2013. Πλέον, µέσα από το νέο εγχείρηµα, το Athens History Walks, έχουµε πιο ουσιαστική επαφή, δηµιουργώντας ένα ιστορικό σεµινάριο – περίπατο µε µικρές οµάδες ατόµων σχεδόν κάθε Κυριακή. Θα ακολουθήσουν περίπατοι και σε άλλες γειτονιές» αναφέρει στο Documento ο Μενέλαος Χαραλαµπίδης.
«Θέμα-ταμπού ο δωσιλογισμός»
Το Documento μίλησε με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συνοικίας, τον δωσιλογισμό και την πρόσβαση στην ιστορική γνώση. «Στο Παγκράτι δρούσε η χίτικη ομάδα Παπαγεωργίου, ενώ υπήρχαν πυρήνες και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων εκτός του ΕΑΜ. Εχει ενδιαφέρον ο τρόπος που διαμορφώθηκαν οι ισορροπίες ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα. Υπάρχει ένα κενό γνώσης γύρω από το κατοχικό Παγκράτι».
Η δράση των δωσίλογων εξακολουθεί να παραμένει σκοτεινό σημείο. «Αυτό το κενό προσπαθώ να καλύψω με τον άλλο ιστορικό περίπατο που πραγματοποιώ και έχει θέμα τους δωσίλογους. Τα αρχηγεία τους βρίσκονταν στο κέντρο της Αθήνας και λειτουργούσαν με την κάλυψη των Γερμανών. Οι λόγοι που δεν έχουμε μάθει την ιστορία της Αντίστασης και του δωσιλογισμού είναι πολιτικοί. Ο δωσιλογισμός παραμένει θέμα-ταμπού. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο δεν είναι τα πρόσωπα, αλλά να φωτιστούν οι μηχανισμοί που ενεργοποιήθηκαν για να σχηματιστεί το δωσιλογικό στρατόπεδο. Προκειμένου να κατανοήσουμε αυτούς τους μηχανισμούς πρέπει να πάμε πίσω στον χρόνο και να δούμε τη συγκρότηση του αντικομμουνιστικού κράτους ήδη από τα χρόνια του Ελευθερίου Βενιζέλου με την ψήφιση του περίφημου “ιδιώνυμου” το 1929».
Οι περίπατοι λειτουργούν ως ερέθισμα και πυροδοτούν το ενδιαφέρον για την Ιστορία. «Ο κόσμος εντυπωσιάζεται από το γεγονός ότι εκεί απ’ όπου περνά καθημερινά, εκεί όπου δουλεύει, όπου διασκεδάζει έγιναν τόσο σημαντικά πράγματα κατά τη διάρκεια της Κατοχής ή των Δεκεμβριανών. Είναι η χαμένη μνήμη της πόλης που έρχεται στην επιφάνεια με τους περιπάτους. Παράλληλα μέσα από τη συζήτηση οι συμμετέχοντες έρχονται σε επαφή και με τον τρόπο που φτιάχνεται ένα ιστορικό αφήγημα. Δεν συζητάμε μόνο για τα γεγονότα, αλλά και για την ιστορική μέθοδο, για τον τρόπο με τον οποίο εμείς οι ιστορικοί γράφουμε την Ιστορία. Η Ιστορία δημιουργεί νοητικά σχήματα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον κόσμο και τη θέση μας σε αυτόν. Και όπως λέω συχνά, η Ιστορία μας κάνει καλύτερους ανθρώπους».
INFΟ
www.athenshistorywalks.com
Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», Εκδόσεις Αλεξάνδρεια (2012)