Είδαμε την έκθεση του Γιώργου Ξένου σε ένα φορτισμένο χώρο που κρατάει ζωντανή τη συλλογική μνήμη
Με τα εγκαίνια της έκθεσης «Η ελευθερία του εγκλεισμού» και δημιουργίες του σπουδαίου εικαστικού Γιώργου Ξένου άνοιξε για τους κατοίκους και τους επισκέπτες του νησιού, για πρώτη φορά έπειτα από χρόνια, ο χώρος της νότιας πτέρυγας των πρώην φυλακών της Αίγινας. Επισκεφθήκαμε την έκθεση ένα απόγευμα του Αυγούστου. Η ατμόσφαιρα του χώρου παρασύρει τον επισκέπτη. Οι ανθρώπινες μορφές από σίδηρο που έχουν τοποθετηθεί στο πλαίσιο της έκθεσης στέκονται γύρω μας βουβές. Κάτω από το φως του δειλινού μοιάζουν με σκιές, με φαντάσματα του παρελθόντος που κάποτε βίωσαν τα βασανιστήρια και τον εγκλεισμό.
Η σύγχρονη τέχνη συνδιαλέγεται με την Ιστορία και το αίτημα της ελευθερίας αναδύεται σε μια συνθήκη εγκλεισμού. Ο Γ. Ξένος είναι στενά συνδεδεμένος με το νησί της Αίγινας. Εκεί βρίσκεται το εργαστήριό του, ενώ στο νησί έχει περάσει όλα τα παιδικά του καλοκαίρια. Δεν είναι τυχαίο ότι ζωγράφοι, εικαστικοί, συγγράφεις και ποιητές διαχρονικά εμπνέονται από τα τοπία και την πλούσια ιστορία του νησιού. Τα έργα του Ξένου έχουν συμβολική διάσταση και χαρακτηρίζονται από λιτές γραμμές, γεμίζοντας με εκφραστική δύναμη τον εκθεσιακό χώρο. Πάνω τους διακρίνουμε τη φρίκη του εγκλεισμού, την αγωνία, τις υποσχέσεις που γεννούν τα ανθρώπινα βλέμματα. Μια θάλασσα από φίδια φτιαγμένα από πηλό βρίσκεται στο πάτωμα. Το έργο «Οι φωνασκούντες» μεταφέρει την κραυγή των κελιών. Οι κρατούμενοι χτυπούσαν δυνατά τα τενεκεδάκια τους στα κάγκελα για να διαμαρτυρηθούν για τις συνθήκες που βίωναν. Μέχρι πού να έφτανε ο θόρυβος; Σε κάποιες προθήκες υπάρχουν προσωπικά αντικείμενα των φυλακισμένων, ενώ αντικρίζουμε και το παράθυρο που συνδέεται με τη θρυλική απόδραση των οκτώ τον Μάιο του 1934. Η σήραγγα, μήκους 24 μέτρων, κατέληγε κάτω απ’ το περβάζι του παραθυριού του κελιού, το οποίο ήταν το τελευταίο της «κόκκινης ακτίνας».
Θρυλική απόδραση και βασανιστήρια
Το Ορφανοτροφείο της Αίγινας ήταν το πρώτο ελληνικό δημόσιο κτίριο που κατασκευάστηκε με εντολή του Ιωάννη Καποδίστρια το 1829, με σκοπό την παροχή στέγης, φαγητού και εκπαίδευσης σε 600 ορφανά παιδιά που μεταφέρθηκαν στο νησί. Το κτίριο εκτός από το ορφανοτροφείο στέγασε κατά περιόδους επαγγελματικά εργαστήρια εκμάθησης τεχνών, τη Δημόσια Εθνική Βιβλιοθήκη, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, το Εθνικό Τυπογραφείο και το Εθνικό Ωδείο. Εκλεισε το 1834 και μετατράπηκε διαδοχικά σε λοιμοκαθαρτήριο, σε φρενοκομείο, σε χώρο στέγασης προσφύγων. Από το 1880 λειτούργησε ως φυλακή υψίστης ασφαλείας ποινικών και πολιτικών κρατουμένων.
Η φρίκη των φυλακών της Αίγινας έγινε πολλές φορές θέμα στον διεθνή Τύπο. Μια από τις πιο σημαντικές στιγμές ήταν η απόδραση των οκτώ κομμουνιστών στις 8 του Μάη του 1934. Μετά το πρωινό προσκλητήριο στην Αίγινα έφτασε η εξής αναφορά στην Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά: «Οι βαρυποινίτες κομμουνισταί Δ. Σακαρέλλος, Ζ. Φλωράκος, Κ. Σαρίκας, Αβ. Δεβισόγλου, Ευ. Θωμάζης, Απ. Κλειδωνάρης, Μ. Δουλγέρης και Ν. Βαβούδης δραπέτευσαν διά της διατρήσεως υπονόμου. Ενεργούμε τα δέοντα άνευ αποτελέσματος μέχρι στιγμής». Η εφημερίδα «Ακρόπολις» χαρακτήριζε τους κρατούμενους που απέδρασαν «κόκκινους φαντομάδες». Το μήνυμα που άφησαν οι ίδιοι ήταν το εξής: «Είμαστε ασύλληπτα πουλιά και όπως φύγαμε εμείς έτσι θα φύγουν και οι άλλοι»!
Πολλές σημαντικές προσωπικότητες και στελέχη του ΚΚΕ πέρασαν από αυτές τις φυλακές: Κώστας Λουλές, Χαρίλαος Φλωράκης, Γιάννης Ρίτσος, Νίκος Μπελογιάννης, Βάσος Γεωργίου, Αλέκος Παναγούλης κ.ά. Στις 19 Ιούνη του 1947 το καθεστώς προχώρησε στην πρώτη εκτέλεση αγωνιστών από τις φυλακές της Αίγινας, στο λιμάνι Τούρλος του νησιού. Η μαρτυρία του Κώστα Λουλέ περιγράφει τις φρικτές συνθήκες που αντιμετώπιζαν οι κρατούμενοι: «Για φαγητό έδιναν 6-7 ελιές που τα σκουλήκια όχι μόνον ήταν στο εσωτερικό τους, αλλά και περπατούσαν πάνω τους. Και να μην έχεις το δικαίωμα να τις πετάξεις στα σκουπίδια. Σ’ έκλειναν αμέσως στο πειθαρχείο. Και τι πειθαρχείο; Υπόγειο. Μια μέρα φαΐ, μια όχι…». Τη δεκαετία του ’60 στην Αίγινα κρατούνταν περίπου 500 πολιτικοί κρατούμενοι.
«Κι αυτό θα παιράση»…
Το 1985 οι φυλακές υψίστης ασφαλείας της Αίγινας έκλεισαν. Επί χρόνια αποτελούσε πάγιο αίτημα της τοπικής κοινωνίας να αποκατασταθεί ο χώρος, ο οποίος μέχρι τότε άνοιγε τις πόρτες του μόνο μία φορά τον χρόνο. Σε ένα τμήμα των εγκαταστάσεων θα στεγαστεί στο μέλλον και μουσείο. Είναι σημαντικό να διατηρηθεί ζωντανή η ιστορική μνήμη, η οργανική σύνδεση με τους χώρους της φυλακής και τις ιστορίες των ανθρώπων που πέρασαν κάποτε τις πόρτες της. Οι σύγχρονες γυαλιστερές πλάκες και τα κολονάκια δεν έχουν την απαιτούμενη συνάφεια με την ατμόσφαιρα που αποπνέει το ιστορικό κτίριο, ενώ οι επισκέπτες αποζητούν και ένα «ζωντανό» εκθεσιακό, αρχειακό και ιστορικό υλικό.
Οταν πλέον έχει βραδιάσει και φεύγουμε από τον χώρο των φυλακών είναι σαν να ακούμε πίσω μας τις παγωμένες φωνές και τα ψιθυρίσματα όσων μαρτύρησαν στα κελιά. Μένει στο μυαλό μας η ελπίδα: «Κι αυτό θα παιράση». Είναι μια φράση που βρέθηκε γραμμένη στους τοίχους της απομόνωσης.
