Το ενδιαφέρον και συναρπαστικό βιβλίο «Ισραηλίτικη Κοινότητα Ιωαννίνων», το τελευταίο του αείμνηστου Πάνου Τζιόβα (1942-2017), καλύπτει σημαντικές ανάγκες της ιστοριογραφίας, αφού για πρώτη φορά φέρνει στο φως ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιστορία και την πολυκύμαντη διαδρομή της ρωμανιώτικης κοινότητας της πόλης μας.
Από τους βυζαντινούς καιρούς στην Τελική Λύση
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου επισημαίνεται η πρώιμη εβραϊκή παρουσία στα Γιάννενα που επιβεβαιώνεται για πρώτη φορά από το Δεύτερο Χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου. Στο δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου γίνεται εκτεταμένη αναφορά στη ζωή της εβραϊκής κοινότητας κυρίως τον 19ο αιώνα και δίνεται έμφαση στα θρησκευτικά ήθη και έθιμα και στις σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων που συμβίωσαν στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Περιγράφεται επίσης με ενάργεια η ενσωμάτωση των Εβραίων των Ιωαννίνων στο ελληνικό εθνικό κράτος μετά την απελευθέρωση της πόλης από τον τουρκικό ζυγό (21/2/1913) που έγινε ομαλά. Η διαδικασία ενσωμάτωσης οφειλόταν κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ήταν ελληνόφωνοι, είχαν υιοθετήσει ήθη και έθιμα της τοπικής κοινωνίας συνδυάζοντάς τα γόνιμα με τα δικά τους και ως έναν βαθμό είχαν αναπτύξει πολλαπλές σχέσεις με τον χριστιανικό πληθυσμό. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η ελληνική γλώσσα, ο πιο σημαντικός μηχανισμός αλληλεπίδρασης και ενσωμάτωσης, είχε διεισδύσει τόσο βαθιά στη ζωή των Εβραίων στην πόλη μας ώστε ένα μέρος της λειτουργίας πραγματοποιούνταν στην ελληνική και όχι στην εβραϊκή γλώσσα. Η γλώσσα των Εβραιογιαννιωτών είναι μείγμα της δημοτικής γλώσσας, όπως μιλιέται στην Ηπειρο, με τουρκικές λέξεις και με εβραϊκές και ιταλικές προσμείξεις (γραικο-ιουδαϊκή γλώσσα).
Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου γίνεται εκτενής αναφορά στα χρόνια μεταξύ του 1913 και της γερμανοϊταλικής κατοχής. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο συγγραφέας περιγράφει τη συμμετοχή των Εβραίων της Ηπείρου στον ελληνοϊταλικό πόλεμο και στην Εθνική Αντίσταση, συμμετοχή η οποία καταρρίπτει έναν ακόμη βολικό μύθο για την παθητικότητα των Εβραίων που οδηγήθηκαν στον θάνατο σαν πρόβατα επί σφαγή. Παράλληλα στο βιβλίο καταδεικνύεται ο άριστα οργανωμένος μηχανισμός των κατακτητών που βοήθησε στον εφησυχασμό του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης. Και εδώ αναδεικνύεται η ευθύνη των ταγών της κοινότητας και συγκεκριμένα του φυσικού ηγέτη της Σαμπεθάι Καμπιλή. Το βιβλίο έτσι θίγει ένα από τα πιο κρίσιμα ερωτήματα που έχουν σχέση με το Ολοκαύτωμα. Τον ρόλο των εβραϊκών συμβουλίων στην εξόντωση των κοινοτήτων στην Ευρώπη.
Ο Σαμπεθάι Καμπιλής και το μεταπολεμικό πλαίσιο
Ο Σαμπεθάι Καμπιλής –περίτρομος, ανίκανος να αντιδράσει στην ασύλληπτη μηχανή του θανάτου– οδηγείται με το ποίμνιό του στο Αουσβιτς όπου κατέληξε στους θαλάμους αερίων αναφωνώντας: «Εφταιξα, είμαι ένοχος». Και ας δώσω μια προσωπική θεώρηση για τον ρόλο του Καμπιλή και τις αντιδράσεις των θυμάτων. Μόνο όποιος καταφέρει έστω και στο ελάχιστο να βιώσει το ασύλληπτο, την αριστοτεχνική διαβολική μηχανή του θανάτου των κατακτητών αλλά και την αδυναμία να πάρεις αποφάσεις, να εγκαταλείψεις γονείς και ανήμπορους συγγενείς, να διακόψεις τους ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς, θα ερμηνεύσει και τις συμπεριφορές των θυμάτων. Η εκ του ασφαλούς απόδοση ευθυνών στα θύματα μόνο ως πρόσχημα για την αποποίηση ευθυνών άλλων μπορεί να σταθεί. Και σε αυτές τις ευθύνες ο Τζιόβας αναφέρεται χωρίς φόβο και πάθος και αποκαλύπτει τον αμφιλεγόμενο ρόλο σημαντικών προσώπων στα κατοχικά Γιάννενα. Ειδικότερα ο συγγραφέας αναφέρεται στον αμφιλεγόμενο ρόλο του μητροπολίτη Ιωαννίνων και στη συνέχεια αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος, ο οποίος θα μπορούσε να διαδραματίσει κάποιον ρόλο στη σωτηρία της κοινότητας, όπως για παράδειγμα έπραξε ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός αλλά και άλλοι ιεράρχες όπως οι μητροπολίτες Ζακύνθου και Δημητριάδος.
Η τύχη των εβραϊκών περιουσιών, ένα θέμα που πάντα προκαλεί αντιδράσεις, αποτελεί ένα εξαιρετικό κεφάλαιο του βιβλίου. Ο συγγραφέας το χειρίζεται με μετριοπάθεια αναδεικνύοντας όλες τις πτυχές του με την αξιολόγηση των διαθέσιμων ντοκουμέντων. Και επειδή κάθε φορά η αναψηλάφηση της τύχης των εβραϊκών περιουσιών δημιουργεί ρήγματα στην τοπική κοινωνία, οφείλω να ξεκαθαρίσω ότι στις κρίσιμες ώρες αναδεικνύεται η ανθρώπινη συνθήκη σε όλες τις εκφάνσεις της. Αυτό έγινε και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Υπήρξαν τόσο εκείνοι που συμπαραστάθηκαν όσο και εκείνοι που διακινδύνευσαν τη ζωή τους. Αρκετοί –αναγνωρίσιμοι ή μη–, περισσότεροι απ’ ό,τι θέλουμε να πιστεύουμε, συνεργάστηκαν με τον κατακτητή, επωφελήθηκαν, καταπάτησαν τις εβραϊκές περιουσίες· από την άλλη υπήρχαν εκείνοι που έμειναν απαθείς, ίσως αδιάφοροι, κυκλωμένοι από τα δικά τους προβλήματα, αγωνιζόμενοι για τη δική τους επιβίωση, τρομοκρατημένοι από τη βία της ναζιστικής λαίλαπας.
Ενα επίσης ενδιαφέρον κεφάλαιο του βιβλίου αφορά τα γεγονότα μετά την επιστροφή των επιζώντων και την αποκατάσταση. Ενώ το νομοθετικό πλαίσιο για την ανασύσταση των κοινοτήτων και την αποκατάσταση των εβραϊκών ιδιοκτησιών και περιουσιών ήταν ευνοϊκό με τον αναγκαστικό νόμο 346/1946, η εφαρμογή του ήταν ιδιαίτερα προβληματική. Μοναδική αξία έχει το επίμετρο του βιβλίου στο οποίο περιλαμβάνονται ανεκτίμητης αξίας αρχειακά ντοκουμέντα.
INFΟ
Το βιβλίο «Ισραηλίτικη Κοινότητα Ιωαννίνων» του Πάνου Δ. Τζιόβα κυκλοφορεί σε αυτοέκδοση
*Ο Μωυσής Ελισάφ είναι Δήμαρχος Ιωαννιτών
