Η ηθοποιός μιλάει για τις «Βάκχες» του Ευριπίδη, τον «αμήχανο» θεό και τη δύναμη της γυναίκας.
Στις «Βάκχες», όπου ο Ευριπίδης εξιστορεί την κάθοδο του ∆ιονύσου στη Θήβα προκειµένου να επιβάλει τη λατρεία του, συναντάµε τα πάθη του διονυσιακού βίου, τον ανθρωποποιηµένο θεό, τη µεταµόρφωση και τη συγκίνηση σε µια τελετουργία στην οποία χρησιµοποιούνται όλα τα µέσα της θεατρικής πράξης. Οπως γράφει ο Νίτσε στη «Γέννηση της τραγωδίας», «Οι ολύµπιοι θεοί γεννήθηκαν από το χαµόγελο του ∆ιονύσου, οι άνθρωποι από τα δάκρυά του». Η ηθοποιός Ιωάννα Παππά µιλάει στο Documento µε αφετηρία το ευριπίδειο έργο σε µια συζήτηση που φτάνει µέχρι τις ανισότητες και το παράλογο της εποχής που διανύουµε, τη σχέση της γυναίκας µε τη φύση, αλλά και τη δύναµη της τραγωδίας να παίζει µε το µυαλό και τις ψυχές των ανθρώπων.
«Βάκχες» του Ευριπίδη. Μία από τις πιο αινιγµατικές τραγωδίες που φωτίζει την έκσταση, το µένος και το παράλογο.
Είχαµε µεγάλη προσµονή γι’ αυτή την παράσταση καθώς πέρυσι µαταιώθηκε εξαιτίας της πανδηµίας. Η απόσταση που διανύσαµε ήταν δύσκολη και µοναχική. Και η επιστροφή ενέχει φόβο. Νιώσαµε όµως ότι υπάρχει λόγος που βρισκόµαστε φέτος εδώ. Πρόκειται για µια δυνατή ανάγνωση πάνω σε ένα από τα πιο σπουδαία έργα (και το τελευταίο του Ευριπίδη). Θεωρώ ότι είναι ένα σκοτεινό έργο µε πρωταγωνιστή έναν θεό που φαντάζει αµήχανος σε σχέση µε αυτό που του συµβαίνει. Η είσοδός του είναι εξαιρετικά θορυβώδης προσπαθώντας να επιβάλει την παρουσία του. Εχει τιµωρητική διάθεση απέναντι στον λαό της Θήβας, παίζει µε το µυαλό και την ψυχή των ανθρώπων. Είναι ένα πλάσµα βαθιά τραυµατισµένο. Εχουν πραγµατοποιηθεί τροµερές αναλύσεις σε ψυχαναλυτικό επίπεδο σε σχέση µε τον ρόλο του ∆ιονύσου στις «Βάκχες». Ο θεός είναι σαν να οργανώνει αυτή την παράσταση και το θέατρο µες στο θέατρο προκειµένου να βιώσει ξανά το τραύµα που υπέστη λίγο µετά τη γέννησή του. Σε αυτό το έργο δεν επέρχεται η κάθαρση στο τέλος, δεν λυτρώνεται κανένας χαρακτήρας, είναι σαν ένας κύκλος που δεν τελειώνει ποτέ.
Εγώ υποδύοµαι τον µάντη Τειρεσία. Ηταν µεγάλη πρόκληση αυτός ο χαρακτήρας γιατί έχει ιδιαιτερότητες και χαρακτηριστικά που λειτουργούν απελευθερωτικά σε επίπεδο φαντασίας. Το γεγονός ότι η παράσταση θα ανέβει στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου σηµαίνει ότι το αίτηµα είναι πολύ βαθύ. Η πρώτη συζήτηση που κάναµε µε αφορµή τις «Βάκχες» ήταν αναφορικά µε το τι σηµαίνει «ξεπερνάµε τα όρια». Για να ανταποκριθεί κανείς πρέπει να διαπραγµατευτεί πρώτα µε τον εαυτό του όλα τα σπουδαία ζητήµατα που θέτει το έργο.
Ο ∆ιόνυσος ενδύεται ένα αρχέγονο πρόσωπο. Ο Ευριπίδης είναι ο ποιητής του πάθους. Πιστεύετε ότι το έργο εστιάζει στο ανθρώπινο στοιχείο;
Στο τέλος του έργου η Αγαύη σχολιάζει: «Αυτό δεν είναι θυµός θεού. Είναι θυµός ανθρώπου». Εκεί συνειδητοποιούµε ότι συντελείται η αποκαθήλωση του θεού. Ο Ευριπίδης επικεντρώνει την προσέγγισή του στον άνθρωπο, έχει αποµακρυνθεί αρκετά από την οπτική του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Από τα έργα του γίνεται αντιληπτό ότι η προσέγγισή του πλησιάζει την ψυχανάλυση. Στις «Βάκχες» –όπως και στη Μήδεια– αυτή η τελετουργία κορυφώνεται. ∆εν ξέρω αν ο Ευριπίδης ήταν ένα βήµα πιο µπροστά από την εποχή του. Θεωρώ όµως ότι είχε την περιέργεια και τη διορατικότητα να καταλάβει πιο βαθιά την κοινωνία και να ερµηνεύσει την πραγµατικότητα υπό το πρίσµα τι µπορεί να κάνει ο άνθρωπος στον εαυτό του. Μόνος του, χωρίς να εξαρτάται από κανέναν θεό.
Πού µπορούµε να τοποθετήσουµε τις «Βάκχες» στο σήµερα;
Πιστεύω ότι η διαχρονικότητα σχετίζεται µε τον τρόπο που είναι γραµµένες οι αρχαίες τραγωδίες. Ο θάνατος, η ζωή, ο έρωτας και η εξουσία είναι ζητήµατα που διατρέχουν και µπαίνουν επίµονα σε όλα τα κείµενα. Η προσέγγιση αγγίζει σε πολλά σηµεία την τελειότητα, όπως κατά τη γνώµη µου συµβαίνει και σε αρκετά από τα έργα του Ουίλιαµ Σαίξπηρ. Στις τραγωδίες τα πρόσωπα λειτουργούν ως σύµβολα και κόσµοι που εµπεριέχουν ιδέες. Με αυτό τον τρόπο δίνουν την ευκαιρία στους δηµιουργούς να συνοµιλούν µε κάθε εποχή από διαφορετική οπτική γωνία. Η τραγωδία δεν έχει χάσει ποτέ την επαφή της µε την ανθρωπότητα. Και αν κάποτε ο κόσµος µας σταµατήσει να υπάρχει, οι ιδέες της τραγωδίας θα µείνουν αναλλοίωτες.
Ζούµε σε κατακερµατισµένη εποχή, µε περιεχόµενα που έχουν διαρραγεί, µε σχήµατα που αγγίζουν το παράλογο. Ποια είναι η γνώµη σας για όλα αυτά σε σχέση µε την τραγωδία;
Εχουµε µάθει να αποστασιοποιούµαστε από τις εποχές που έχουν προηγηθεί και να µαθαίνουµε τα γεγονότα µέσω της Ιστορίας. Σε σχέση µε το µέγεθος της ανισότητας και του παραλόγου δεν νοµίζω πως έχει αλλάξει κάτι επί της ουσίας µες στους αιώνες. Είναι δεδοµένο ότι έχει καταγραφεί πρόοδος στις επιστήµες και στην τεχνολογία, αρκετές χώρες προσπαθούν να γίνουν πιο δηµοκρατικές, διεξάγεται όµως και ένας πόλεµος απέναντι στο ανθρώπινο είδος. Είναι απλοϊκό να σκεφτόµαστε τις καταστάσεις µόνο στο πλαίσιο της δικής µας χώρας. Γνωρίζουµε ιστορίες για ανθρώπους που τιµωρούνται εξαιτίας του φύλου τους. Βιώσαµε µες στο σπίτι µας τα γεγονότα στη Συρία και την κρίση µε το προσφυγικό (δεν θα το ονοµάσω πρόβληµα γιατί θεωρώ ότι ο όρος δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα). ∆εν νοµίζω ότι η ανθρωπότητα έχει αξιοποιήσει την εξέλιξη, τη γνώση και τα όπλα που έχει στα χέρια της. ∆εν ξέρουµε αν σε λίγα χρόνια θα υπάρχει ισορροπία στον πλανήτη µας εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής. Ολα είναι εδώ και συµβαίνουν. Είναι σαν να στοχεύουµε σε λανθασµένο κέντρο, σε λανθασµένο σηµείο. Υπάρχουν άνθρωποι µε φωτεινό µυαλό και τρόπο σκέψης, άνθρωποι που απασχολούν το µυαλό τους µε προβλήµατα που ξεφεύγουν από τον µέσο όρο. Εγώ εκεί διακρίνω οµορφιά ανάλογη µε τον κόσµο των καλλιτεχνών (όχι βέβαια στο σύνολό του). Αυτή η πλευρά της ανθρωπότητας µε αφορά. Εκεί που τα όρια δεν είναι τόσο αυστηρά οροθετηµένα.
Ποιες είναι οι σκέψεις σας για τον τρόπο που ο Ευριπίδης προσεγγίζει το γυναικείο ζήτηµα στις «Βάκχες»;
Το έργο δεν πραγµατεύεται ξεκάθαρα αυτό το ζήτηµα. Στις «Βάκχες» τίθεται στο επίκεντρο η σχέση της µητέρας µε το παιδί της. Βλέπουµε ένα αγόρι που κάποτε υπέστη τραύµα και καταλαβαίνουµε πόσο σηµαντική, πόσο δυναµική είναι η φιγούρα της µητέρας. Ο ∆ιόνυσος αναγκάζεται να αλλάξει φύλο όχι από ερωτική επιθυµία αλλά για να µπορέσει να κρυφτεί και να επιβιώσει. Ο Τειρεσίας είναι ένα πλάσµα που έχει υπάρξει στο παρελθόν και γυναίκα. Ο ∆ιόνυσος επηρεάζει άµεσα τις γυναίκες –βάκχες και µαινάδες– επειδή το γυναικείο φύλο έχει πιο άµεση επαφή µε τη φύση και το ζωικό στοιχείο λόγω της µητρότητας. Η γυναίκα θεωρείται δυνατή µες στο έργο. Ο ∆ιόνυσος όµως τη χειρίζεται και εκµεταλλεύεται τη δύναµή της προς όφελός του.
Το τελευταίο διάστηµα αναδεικνύονται όλο και περισσότερα περιστατικά έµφυλης βίας και κακοποίησης. Πώς αισθάνεστε σε σχέση µε αυτό;
Σκέφτοµαι ότι ίσως να µη νιώθαµε ότι είµαστε τόσο διαφορετικοί κόσµοι αν οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν δοµηµένες διαφορετικά. Οριζόµαστε πολύ από το πλαίσιο µες στο οποίο µεγαλώνουµε και οι κοινωνίες παραµένουν ανδροκρατούµενες σε κάθε γωνιά του κόσµου. Πιστεύω πάντως ότι µέσα µας ενυπάρχουν διαφορετικά στοιχεία που είναι σηµαντικό να αποδεχόµαστε και να αγκαλιάζουµε.
INF0
Οι «Βάκχες» σε μετάφραση Γιώργου Χειμωνά και σκηνοθεσία Νικαίτης Κοντούρη θα παρουσιαστούν στις 13-15 Αυγούστου στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου. Η παράσταση βρίσκεται σε καλοκαιρινή περιοδεία
