Αυτή την εβδομάδα ζούμε σε συνθήκες πυρκαγιάς, ωστόσο θα ήθελα να στραφώ για μία ακόμη φορά στο θέμα της πατριαρχίας, με αφορμή τη γυναικοκτονία που συνέβη στην Κρήτη από έναν άντρα που θεωρούσε κτήμα του την ύπαρξη και το σώμα μιας γυναίκας.
Η κατάσταση με τα φαινόμενα της βίας κατά των γυναικών έχει πραγματικά ξεφύγει τους τελευταίους μήνες καθώς τα εγκλήματα επαναλαμβάνονται το ένα μετά το άλλο. Ωστόσο πέρα από τις συναισθηματικές αντιδράσεις χρειάζεται να εξηγήσουμε επιστημονικά αλλά και πολιτικά για ποιο λόγο οι γυναικοκτονίες, τα σεξουαλικά εγκλήματα και οι βιασμοί, η ενδοοικογενειακή βία, οι σεξουαλικές διακρίσεις σε βάρος των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και η σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών είναι φαινόμενα που συνδέονται τόσο μεταξύ τους όσο και με την πολιτική και τη λειτουργία των θεσμών.
Ετσι, παρότι αναφερόμαστε ορθώς όλοι, όλ@ και όλες στην πατριαρχία ως τη βασική πηγή του κακού, εκτιμώ ότι έχει μια σημασία να σκεφτούμε σχετικά με ορισμένα σημεία τα οποία ίσως μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τι ακριβώς συμβαίνει αυτή την περίοδο.
Η πατριαρχία ως κουλτούρα αλλά κυρίως (και αυτό ας μην το ξεχνάμε) ως τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας των κοινωνικών σχέσεων και των θεσμών στις εξουσιαστικές και επεκτατικές κοινωνίες και ως πρακτική κυριαρχίας πάνω στο σώμα ασκεί και παράγει βιοπολιτική, συντηρεί και συντηρείται από θεσμούς όπως π.χ. η οικογένεια, η παιδεία, η εκκλησία. Αυτή η κουλτούρα έρχεται από τα βάθη των αιώνων, εξελίσσεται και ενδυναμώνεται διαρκώς και έχει εμποτίσει τη σκέψη των ανθρώπων, δημιουργώντας ένα σεξιστικό συλλογικό ασυνείδητο το οποίο διαπερνά τις καθημερινές μας πρακτικές.
Αυτήν τη διάσταση την έχει επισημάνει ορθά ο κοινωνιολόγος Νίκος Παναγιωτόπουλος, καθηγητής στο ΕΚΠΑ, ο οποίος τονίζει τη σημασία που έχει να κατανοήσουμε ότι ο σεξισμός έχει γίνει ταυτόσημος με το ασυνείδητό μας και αυτό αφορά όχι μόνο τους άντρες αλλά σε ένα βαθμό και τις γυναίκες (αλλά θα πρόσθετα και άλλες ταυτότητες φύλου στις οποίες δεν αναφέρεται).
Τις προηγούμενες δεκαετίες, ως αποτέλεσμα πολλών αγώνων που διήρκεσαν πολλά χρόνια, οδηγηθήκαμε στη χώρα μας σε αλλαγές του θεσμικού πλαισίου (κυρίως του οικογενειακού δίκαιου) που στόχευαν σε κατοχύρωση δικαιωμάτων των γυναικών. Παρά αυτήν τη θετική εξέλιξη, οι όποιες μεταρρυθμίσεις ήταν καταδικασμένες να επηρεάσουν περιορισμένα την αλλαγή οπτικής και κουλτούρας, να μην επιδράσουν δηλαδή σε αυτό το συλλογικό ασυνείδητο που αναφέρθηκα, από τη στιγμή που στην παιδεία δεν τέθηκαν συστηματικά αυτά τα ζητήματα.
Ετσι αντί να υπάρξουν προγράμματα ολοκληρωμένης σεξουαλικής συμπεριληπτικής εκπαίδευσης από το νηπιαγωγείο τα οποία να ενισχύσουν μια φεμινιστική στάση, η πατριαρχία παρέμενε στην πραγματικότητα αλώβητη και στο παρασκήνιο αποτέλεσε «τη σιωπηλή φωνή της πλειοψηφίας», ώσπου το 2009 μαζί με την κρίση ξεκίνησε και μια σταδιακή αλλά ξεκάθαρη αύξηση φαινομένων όπως η ενδοοικογενειακή βία, η οποία κορυφώθηκε τους τελευταίους 18 μήνες. Το αποτέλεσμα είναι πως, καθώς ζούμε σε παρατεταμένη κρίση, πολλοί άντρες που είναι εμποτισμένοι με την κουλτούρα της πατριαρχίας καταφεύγουν πολύ πιο εύκολα στη βία και οι φωνές που υποστηρίζουν τις διακρίσεις εκδηλώνονται δημόσια και απροκάλυπτα. Αυτή η καταφυγή πιστεύω πως συνδέεται κυρίως με την ελλιπή λειτουργία των θεσμών αλλά και με την παλινδρόμηση (όσες, όσ@ και όσοι ασχολούμαστε με την ψυχική ανθεκτικότητα γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι, οι ομάδες και τα συστήματα στις μεγάλες κρίσεις είτε μετασχηματίζουμε τον κόσμο είτε φτιάχνουμε «ψυχικά κάστρα ατομικισμού» είτε παλινδρομούμε σε πρώιμα εξελικτικά στάδια που μπορεί να είναι ψυχολογικά ή να αφορούν αρχαϊκές μορφές κοινωνικής οργάνωσης).
Εδώ ωστόσο υπάρχει μια παγίδα και αυτή είναι ο κίνδυνος να σκεφτούμε με ατομικούς και όχι κοινωνικούς όρους. Δεν είναι ο κακός άντρας –που πολλές φορές έχει υποστεί βία, αλλά αυτό δεν ισχύει πάντα και ενδέχεται συχνά να μας παραπλανεί– που σκοτώνει ή βιάζει. Ο πραγματικός δολοφόνος είναι μια κουλτούρα που τους οπλίζει το χέρι, ένας πολιτισμός σε κρίση νοήματος και προοπτικής, μια κοινωνία που αδυνατεί αλλά και δεν επιθυμεί στην ουσία να διαχειριστεί θεσμικά τη βία της πατριαρχίας, μια εκκλησία που αντιστέκεται πεισματικά σε κάθε μεταρρύθμιση στο σύνταγμα και το σχολείο, μια πολιτεία που δεν τροποποιεί το νομικό πλαίσιο και που συχνά τα όργανά της είναι έμμεσοι συνένοχοι των δραστών.
Ενδεικτικά λ.χ. είναι το γεγονός ότι για τον άντρα στη Δάφνη ο οποίος δολοφόνησε τη γυναίκα του υπήρχαν πολλές καταγγελίες αλλά η αστυνομία δεν αντέδρασε έγκαιρα, όπως επίσης και οι σχετικές έρευνες που έχει διεξαγάγει η ΕΛΑΣ σχετικά με την ανοχή των αστυνομικών. Ομως αυτό δεν έρχεται από τον ουρανό ούτε μας αφήνει έκπληκτους. Στην πραγματικότητα η ενίσχυση και η επικύρωση αυτών των πρακτικών συνδέονται με την πολιτική που ασκούν οι θεσμοί.
Ας δούμε ορισμένα μόνο παραδείγματα:
- Ο νόμος για την συνεπιμέλεια δίνει στην δυνατότητα σε άντρες που έχουν κακοποιήσει την σύζυγο ή την σύντροφό τους να διατηρούν το δικαίωμα της συνεπιμέλειας μέχρι την τελεσίδικη απόφαση και βουλευτής της Ν.Δ. υποστήριξε στην βουλή ότι ένας άντρας που είναι βίαιος δεν είναι αυτόματα κακός πατέρας.
- Στο σχολείο, παρά τα όσα παραπλανητικά λέγονται για την εισαγωγή της σεξουαλικής εκπαίδευσης, δεν γίνεται καμία ουσιαστική μεταρρύθμιση από τη στιγμή που οι οποίες παρεμβάσεις προβλέπονται δεν εισάγονται στον κορμό της εκπαίδευσης ως μάθημα αλλά εξαντλούνται σε ολιγόωρες παρεμβάσεις υπό τη μορφή εργαστηρίων, που λειτουργούν ως πυροτέχνημα. Ενδεικτικό είναι ότι σε προηγούμενες χρονιές που είχαν εγκριθεί από το ΙΕΠ συμπεριληπτικά υλικά και προβλεπόταν η εθελοντική συμμέτοχή σε αυτά ελάχιστοι καθηγητές συμμετείχαν. Επίσης συνεχώς ανακύπτουν εμπόδια από θεσμικούς φορείς που θα έπρεπε από το ρόλο τους να ενισχύουν αυτά τα προγράμματα. Λ.χ. όσον αφορά το υλικό του Φρίξου (εκπαιδευτικό υλικό με τίτλο «Παίζω με τον Φρίξο και μαθαίνω για το σώμα μου και τις διαπροσωπικές σχέσεις», που αφορά την σεξουαλική αγωγή για την προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία ), προσπαθήσαμε το 2018, όσο ακόμα αυτή η κυβέρνηση ήταν αντιπολίτευση, να το εισάγουμε ως εκπαιδευτικό υλικό, στον ΟΚΑΝΑ. Έτσι συμπεριλήφθηκε, στην εκπαίδευση των στελεχών των Κέντρων Πρόληψης για τις εξαρτήσεις και την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής υγείας με στόχο την ευρεία διάδοσή του στην σχολική κοινότητα
Οι λόγοι για την επιλογή του υλικού είναι προφανείς καθώς όπως γράφει η Μαργαρίτα Γερούκη, η κύρια δημιουργός του υλικού: «Η αποτελεσματική εκπαίδευση σε θέματα σεξουαλικής αγωγής αναπτύσσει δεξιότητες διαπραγμάτευσης και λήψης απόφασης, διεκδίκησης και ενεργητικής ακρόασης. Διευκολύνει την αναγνώριση των πιέσεων και την υιοθέτηση τρόπων αντίστασης σε αυτές αλλά και την προσέγγιση και την αντιμετώπιση των προκαταλήψεων… προάγει την κριτική σκέψη στη διαπραγμάτευση μιας σειράς ηθικών και κοινωνικών ζητημάτων ».
Το αποτέλεσμα ήταν να μην υπάρξει καμία συνέχεια στην δράση και να διακοπεί χωρίς καμία ανάληψη ευθύνης προς την δημιουργό και κύρια υπεύθυνη του υλικού και Μαργαρίτα Γερούκη. Είναι το υλικό που καθόλου τυχαία κατηγόρησε πρόσφατα ο Κυριάκος Βελόπουλος σε ένα σεξιστικό ξέσπασμα στην βουλή.
- Αντίστοιχα στον ίδιο οργανισμό, σε συνεργασία με το ΠΟΛΥΧΡΩΜΟ ΣΧΟΛΕΙΟ επιχειρήσαμε να εισάγουμε ένα υλικό, με τίτλο «Το σχολείο που μας χωράει», που είχε ως στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών, σε σχέση με τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που έχουν σχετικά με την σεξουαλικότητα και τις ταυτότητες φύλου στο σχολείο. Πολύ γρήγορα, με την αλλαγή της κυβέρνησης τον Ιούλιο 2019, οι θεματοφύλακες της πατριαρχικής κουλτούρας πήραν θάρρος και «Το σχολείο που μας χωράει», τον Δεκέμβριο 2019 βρέθηκε αντιμέτωπο με ισχυρές αντιδράσεις σε μεγάλο Δήμο της Αττικής (σχετικό δημοσίευμα στο https://www.efsyn.gr/ellada/ekpaideysi/223565_sholeio-poy-mas-horaei-den-horese-ston-dimo-glyfada).
Δυστυχώς αυτές οι αντιδράσεις υιοθετήθηκαν επί της ουσίας από την καινούργια διοίκηση που ανέλαβε στον ΟΚΑΝΑ τον Φεβρουάριο του 2020. Έτσι με την αλλαγή της διοίκησης υπήρξε ταυτόχρονα μια αλλαγή στην εκπαιδευτική πολιτική και το συγκεκριμένο υλικό, που είχε εν τω μεταξύ λάβει άδεια από το ΙΕΠ για να εφαρμοστεί στο πεδίο της σχολικής κοινότητας., απορρίφθηκε (όπως επίσης και ο Φρίξος). Η σχετική απόφαση ποτέ δεν αξιολογήθηκε επιστημονικά, ούτε υπάρχει σχετική γραπτή απόφαση ή κάποια απάντηση για την απόσυρσή τους, παρά τις συνεχείς οχλήσεις μου και μέχρι την στιγμή της απομάκρυνσης μου από αυτή.
- Στη συνταγματική αναθεώρηση δεν κατοχυρώθηκε ο σεξουαλικός αυτοπροσδιορισμός, ούτε μέχρι τώρα τόλμησαν οι θεσμοί να αναγνωρίσουν το δικαίωμα της τεκνοθεσίας στις ομόφυλες οικογένειες.
- Ο Κώστας Μπακογιάννης αναθέτει σε δημοτική του σύμβουλο, να κάνει μία εισήγηση στο δημοτικό συμβούλιο ζητήματα η οποία είχε στο παρελθόν εκδιωχθεί από τη θέση της επειδή έκανε αστεισμούς με τη σεξουαλική κακοποίηση μιας.
Αναφέρομαι σε λίγα παραδείγματα γιατί θεωρώ ότι είναι ενδεικτικά για το πως η πατριαρχία αναπαράγεται και ενισχύεται μέσα από τις θεσμικές πολιτικές με αποτέλεσμα το συλλογικό ασυνείδητο του σεξισμού να παραμένει στο απυρόβλητο.
Φαντάζομαι ότι εκτός από αυτά, πολλά παρόμοια περιστατικά, που συνδέονται με την κρυφή γοητεία που ασκεί η πατριαρχία, εντοπίζονται σε όλο το δημόσιο τομέα και ότι πολλές παρόμοιες αναφορές μπορούν να γίνουν γνωστές αν οι άνθρωποι που γνωρίζουν αποφασίσουν να τοποθετηθούν δημόσια.
- Ο Ηλίας Γκότσης είναι Κοινωνιολόγος Ψυχοθεραπευτής, Επιστημονικός συνεργάτης του Πολύχρωμου Σχολείου, Επιστημονικός συνεργάτης της επιστημονικής ομάδας των Συνηχήσεων, Πρώην επιστημονικός υπεύθυνος στο Τμήμα Εκπαίδευσης ΟΚΑΝΑ