Μια πολύτιμη έκδοση για τη συμβολή των Ελλήνων της Σμύρνης στην αρχιτεκτονική της κοσμοπολίτικης ιωνικής πόλης.
«Η Σμύρνη ήταν ευτυχία και χαρά. Απ’ όπου πέρναγες άκουγες γέλια και χαχανητά. Από παντού… Απ’ τσι πόρτες, απ’ τ’ ανοιχτά κανατάκια, απ’ τους φεγγίτες, απ’ τ’ ανοιχτά παράθυρα, από παντού βγαίνανε γέλια». Ετσι περιγράφει η Αγγέλα Παπάζογλου τη λαμπρή πόλη της Ιωνίας στα απομνημονεύματά της, τα οποία έγραψε ο γιος της Γιώργης. Αυτή είναι και η εικόνα που επικρατεί μέχρι σήμερα για τη χρυσή εποχή της Σμύρνης. Μια πόλη φωτεινή και ζωντανή, ένα σταυροδρόμι πολιτισμών όπου άνθησαν η κοινωνική ζωή, οι ιδέες, το εμπόριο, η οικονομία, οι τέχνες.
Σε αυτή την περίοδο εστιάζει και το βιβλίο του ομότιμου καθηγητή στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βασίλη Κολώνα με τίτλο «Σμύρνη (18701922) – Πόλη και αρχιτεκτονική. Η συμβολή των Ελλήνων». Μελετά τους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους που δημιούργησαν Ελληνες αρχιτέκτονες και μηχανικοί στο πέρασμα από τον 19ο αιώνα στον 20ό. Εμβαθύνει δηλαδή στην περίοδο του εκσυγχρονισμού της πόλης και συγκεκριμένα στα κτίρια τα οποία σχετίζονται με την κοσμοπολίτικη εικόνα της. Το βιβλίο προκύπτει έπειτα από μακροχρόνια έρευνα σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, η οποία ξεκίνησε όταν ο καθηγητής επισκέφτηκε για πρώτη φορά τη Σμύρνη το 1995 ως βασικός συνεργάτης ενός προγράμματος του οποίου στόχος ήταν η καταγραφή των ελληνικών αρχιτεκτονικών μνημείων στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια. Εκεί είχε πρόσβαση σε αρχεία αλλά και σε Ελληνες που είχαν παραμείνει μέχρι τότε, βιώνοντας όλες τις αλλαγές της πόλης στις δεκαετίες που μεσολάβησαν από την καταστροφή της. Η αρχική έρευνα εμπλουτίστηκε από νέο υλικό που ο Β. Κολώνας εντόπισε 25 χρόνια μετά, όταν επισκέφτηκε εκ νέου την πόλη.
Ραγδαία ανάπτυξη
Στην εποχή που εξετάζει η μελέτη η αστικοποίηση της Σμύρνης ήρθε ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης του εμπορίου και της οικονομικής σύνδεσης με την Ευρώπη – ήδη η πόλη είχε αρχίσει να αναπτύσσεται από την εποχή του Διαφωτισμού. Ετσι δημιουργήθηκε το έδαφος ώστε μέρος των αγροτικών πληθυσμών να μεταναστεύσει στα παράλια. Ταυτόχρονα υπήρξε μεταναστευτικό κύμα Ελλήνων και από τον ελλαδικό χώρο, καθώς η Σμύρνη πρόσφερε πολύ καλύτερες συνθήκες για την ανάπτυξη επιχειρήσεων. Την ίδια εποχή Ευρωπαίοι πολίτες κατέφταναν εκεί για να στελεχώσουν τους κλάδους των κρατικών λειτουργιών.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ο πληθυσμός της Σμύρνης ανερχόταν στις 156.028. Στις αρχές του 20ού αιώνα ήδη είχε φτάσει τις 236.614, ενώ στο τέλος της πρώτης δεκαετίας ο συνολικός πληθυσμός της πόλης ήταν περίπου 350.000 (η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), εκ των οποίων οι 165.000 Ελληνες – οι υπόλοιποι ήταν μουσουλμάνοι, Εβραίοι, Αρμένιοι και Ευρωπαίοι. Με την αστικοποίηση επεκτάθηκαν οι οδικές αρτηρίες, δημιουργήθηκαν λιμάνια και νέες κατοικίες, εργοστάσια, λέσχες, νοσοκομεία, σχολεία, ιεροί ναοί, θέατρα, κέντρα διασκέδασης και κτίρια όπου στεγάζονταν οι νέες υπηρεσίες. Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκαν νέοι κτιριακοί τύποι, κυρίως στα δημόσια κτίρια, στα οποία ήταν εμφανής η διαφορά μεγέθους και κλίμακας από εκείνα του παρελθόντος, καθώς και η προσπάθεια να διαφοροποιηθούν από παλαιότερους κτιριακούς τύπους.
Αρχοντόσπιτα και προσφυγιά
Ο Β. Κολώνας εστιάζει στα σημαντικότερα κτίσματα της περιόδου ενώ σε ξεχωριστό κεφάλαιο αναφέρει εκτενώς τους Ελληνες αρχιτέκτονες και μηχανικούς οι οποίοι συμμετείχαν ενεργά στον πολεοδομικό εκσυγχρονισμό και στη δημιουργία δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων. «Η προκυμαία –το Και, ως αποκαλείται– είναι ό,τι τιμαλφέστερον εν επιδείξει δύναται να προβάλη η Σμύρνη» γράφει ο Μ. Αργυρόπουλος το 1900 για το σημείο της παραλίας στην οποία ορθώνονταν τα σημαντικότερα κτίσματα της πόλης και τα καφενεία τα οποία έσφυζαν από ζωή.
Στο σημείο αυτό οι κάτοικοι της Σμύρνης έκαναν τους μεγάλους περιπάτους τους πριν από τις συναντήσεις στα σπίτια για γεύματα σε τραπέζια με φρεσκοσιδερωμένα λινά τραπεζομάντιλα και χορούς μέχρι το πρωί. Στα αστικά σπίτια, όπως και στις εξοχικές επαύλεις και τις λαϊκές κατοικίες, ο Βασίλης Κολώνας έχει αφιερώσει ξεχωριστό κεφάλαιο. Οπως σημειώνει, ο πρώτος τύπος αστικής κατοικίας στην πόλη ήταν το ξακουστό φραγκόσπιτο, το οποίο ήταν αρχοντόσπιτο φτιαγμένο με μεράκι και κέφι. Στο εσωτερικό του είχε μεγάλες αίθουσες υποδοχής, ευήλια και ευάερα υπνοδωμάτια και ευρωπαϊκή επίπλωση.
Οσο μεγαλειώδη δείχνουν τα κτίρια μέσα από το φωτογραφικό υλικό και τις πληροφορίες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο τόση θλίψη προκαλούν οι φωτογραφίες των τελευταίων σελίδων με κάποια από αυτά διαλυμένα από την πυρκαγιά του 1922. Το βιβλίο κλείνει με τις κατοικίες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας μετά το 1923, την εποχή δηλαδή που πρόσφυγες πλέον προσπαθούσαν να επιβιώσουν στη νέα πατρίδα που έκανε τα πάντα για να τους υπενθυμίζει πόσο ανεπιθύμητοι ήταν.
INFO
Το βιβλίο «Σμύρνη (1870-1922) – Πόλη και αρχιτεκτονική. Η συμβολή των Ελλήνων» του Βασίλη Κολώνα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press
