Το μουντό τοπίο της τιμωρίας αποκτά χρώματα δημιουργίας και απελευθερώνει μέσα από μια παράσταση ή μια ζωγραφιά
Μερικές φορές όσα πράγματα θεωρούμε αυτονόητα είναι πιο δύσκολo να κατανοηθούν στην ουσία τους. Αυτό συμβαίνει με τη φυλακή. Ολοι θεωρούμε αυτονόητο πως η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας είναι κάτι που οι περισσότεροι δεν θα μπορούσαμε να αντέξουμε. Ομως η ουσία αυτής της φράσης δεν είναι εύκολο να κατανοηθεί πλήρως από κάποιον που έζησε ελεύθερος, πόσο μάλλον όταν η στέρηση της ελευθερίας συνδυάζεται με τη στέρηση της ανθρώπινης υπόστασης.
Οι έγκλειστοι στις ελληνικές φυλακές ήταν πάντα τα παιδιά ενός κατώτερου θεού, άνθρωποι που γίνονται πρώτο θέμα στα δελτία ειδήσεων επειδή τόλμησαν να γιορτάσουν κάποια γενέθλια καθισμένοι όλοι μαζί σε ένα λευκό πλαστικό τραπέζι, το οποίο από τη φθορά φαινόταν και αυτό γκρι, όπως και οι τοίχοι που τους περιβάλλουν. Στη συνείδηση του μέσου Ελληνα πολίτη άπαξ και μπεις φυλακή δεν δικαιολογείται να έχεις ευχάριστες στιγμές· θεωρείται ύβρις. Αυτό το αγκάθι, αυτή η παλαιολιθική σκέψη είναι η δικαιολογία στην οποία «πατάει» η εκάστοτε εξουσία που δεν ενδιαφέρεται ουσιαστικά να μετατρέψει ένα τιμωρητικό σύστημα σε πραγματικά σωφρονιστικό. Την τιμωρητική μουντάδα σπάνε μικρά ψήγματα ανθρωπιάς που μπαίνουν μετά βίας από τα σιδερένια κάγκελα.
Eνα από αυτά είναι η τέχνη. Μαζί με το σχολείο, τα καλλιτεχνικά δρώμενα που λαμβάνουν χώρα στη φυλακή, είτε για τους κρατούμενους είτε από αυτούς, λειτουργούν σαν ανάσα ελευθερίας.
«Νιώθεις πιο ελεύθερος όταν συμμετέχεις σε μια ομάδα»
«Οταν κάνεις πράγματα μες στη φυλακή, πέρα από την αλλαγή παραστάσεων, όλο αυτό λειτουργεί και κάπως ψυχοθεραπευτικά. Δεν βλέπεις μόνο τσιμέντα και γκρι τοίχους. Οταν συμμετέχεις σε μια ομάδα κάνεις κάτι όμορφο, μιλάς διαφορετικά με τους άλλους. Σε συνδέει κάτι άλλο, νιώθεις πιο ελεύθερος. Οσο ελεύθερος μπορείς να νιώσεις δηλαδή μες στη φυλακή» λέει στο Documento ο Κώστας, κρατούμενος σε φυλακές της Αττικής.
Ο Κώστας συμμετέχει εδώ και χρόνια σε όποια θεατρική ομάδα συναντά μες στη φυλακή. Οπως λέει, δυστυχώς δεν υπάρχουν παντού, αλλά έχει σταθεί τυχερός με τις μεταγωγές του.
«Την πρώτη φορά που είδα κόσμο να με χειροκροτεί μου κόπηκαν τα πόδια. Δεν ήξερα πώς να αντιδράσω. Μου ήταν κάτι ξένο» σημειώνει εξηγώντας ότι η επιβράβευση που εισέπραξε ήρθε σε πλήρη αντίθεση με τη συμπεριφορά που αντιμετωπίζει γενικά μες στη φυλακή.
Προσπαθώντας να εξηγήσει τη σπουδαιότητα της ενασχόλησης με κάτι τόσο δημιουργικό, ειδικά σε κατάσταση εγκλεισμού, ο Κώστας θυμήθηκε έναν παλιό συγκρατούμενό του. «Θυμάμαι, υπήρχε ένας κρατούμενος που συμμετείχε σε θεατρική ομάδα, όμως όταν η παράσταση ανέβηκε είχε αποφυλακιστεί. Κι όμως ήρθε ξανά πίσω για να παίξει. Σκέψου πόσο σημαντικό ήταν γι’ αυτόν που γύρισε στη φυλακή έστω και για λίγες ώρες» είπε.
«Η τέχνη είναι παράθυρο στον έξω κόσμο»
Ο δικηγόρος, μεταδιδάκτορας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής και αντιπρόεδρος του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕΜΕ) Φώτης Σπυρόπουλος επισημαίνει μιλώντας στο Documento ότι «η τέχνη στη φυλακή παρουσιάζεται με δύο μορφές»: εκείνη που ο κρατούμενος είναι θεατής και αυτή που είναι δημιουργός.
«Η πρώτη μορφή είναι όταν παρουσιάζεται η τέχνη στους κρατούμενους. Δηλαδή ο κρατούμενος γίνεται ο ακροατής ή ο θεατής, είναι δηλαδή κάποιος άλλος ο δημιουργός. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι να δούμε πώς οι κρατούμενοι αντιμετωπίζουν τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα και ποια θέση παίρνουν σε σχέση με αυτά. Η τέχνη αποτελεί για τους κρατούμενους παράθυρο στον έξω κόσμο, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι κρατούμενοι θα έπρεπε να στερούνται μόνο την προσωπική τους ελευθερία και τίποτε άλλο πέρα από αυτό» σημειώνει, για να προσθέσει: «Η δεύτερη διάσταση στη σχέση κρατουμένου και τέχνης είναι όταν οι κρατούμενοι είναι οι ίδιοι οι δημιουργοί. Πολλές φορές υπάρχουν προγράμματα σε φυλακές, στα οποία καλούνται οι κρατούμενοι να παραγάγουν καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Σε άλλες περιπτώσεις οι κρατούμενοι από μόνοι τους, εκτός προγραμμάτων, ωθούνται προκειμένου να αξιοποιούν τον αρκετό χρόνο που έχουν ως έγκλειστοι σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Μπορούμε να μιλήσουμε ακόμη και για τα ρεμπέτικα τραγούδια που γράφτηκαν μες στις φυλακές, μέχρι και για κρατούμενους που έχουν κάνει υπέροχα καλλιτεχνικά δημιουργήματα».
«Δεν θα ξεχάσω ποτέ ότι το τέμπλο της εκκλησίας στην Kilmainham Gaol στο Δουβλίνο, ένα ξυλόγλυπτο υπέροχο τέμπλο, έχει φτιαχτεί από έναν κρατούμενο» λέει αναφερόμενος στην «ιρλανδική Βαστίλλη», τη φυλακή στην οποία βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν χιλιάδες άνθρωποι κατά την επανάσταση του 1916, η οποία πλέον λειτουργεί ως μουσείο.
«Εχουμε πολλά τέτοια παραδείγματα που οι κρατούμενοι είναι δημιουργοί τέχνης, είτε συμμετέχοντας σε προγράμματα είτε αξιοποιώντας μόνοι τον χρόνο τους» αναφέρει και συμπληρώνει: «Και σε αυτή την περίπτωση η τέχνη σε ό,τι αφορά τη φυλακή και τους κρατούμενους είναι πραγματικά ένα παράθυρο στον κόσμο. Μπορεί να συμβάλει στο να ενεργοποιήσει στους κρατούμενους κάποιες διαδικασίες σχετικά με το να πραγματωθεί σε μεγαλύτερο βαθμό η αυτογνωσία, την οποία πολλές φορές επιζητά αυτό που τέλος πάντων ονομάζεται “σωφρονισμός”, δηλαδή να αφυπνιστούν κατά μια έννοια όσον αφορά τα ένστικτά τους. Να δημιουργήσουν κάτι το οποίο θα είναι θετικό, που θα έχει θετική ανταπόκριση από τους κοινωνούς σε αντιδιαστολή με το έγκλημά τους για το οποίο εκτίουν ποινή.
Και για τον κρατούμενο-δημιουργό είναι πολύ σημαντικό που κάποιος θαυμάζει το δημιούργημά του, που η κοινωνία θαυμάζει το δημιούργημά του, την ώρα που η ίδια κοινωνία με τις πολιτειακές ρυθμίσεις της τον έχει ψέξει για μια άλλη πράξη. Η τέχνη έχει να κάνει με αυτά τα αγαθά που σχετίζονται με την έκφραση και την ελευθερία της έκφρασης και με τον θαυμασμό που παίρνει κάποιος άνθρωπος ο οποίος έχει “αποπεμφθεί”, θα έλεγε κανείς, έστω για μικρό χρονικό διάστημα, από την κοινωνία» λέει ο αντιπρόεδρος του ΚΕΜΕ.
Ο ίδιος εξηγεί την ανάγκη ύπαρξης συνεχόμενης ροής τέτοιων δράσεων με πρωτοβουλία της πολιτείας καθώς, όπως λέει, μόνο έτσι διαμορφώνεται πραγματικά θετικό αποτέλεσμα.
«Να αλλάξει η κουλτούρα που υπάρχει μέσα στη φυλακή»
«Στο παρελθόν έχουν υποστηριχτεί τέτοιες δράσεις μέσα στη φυλακή. Ωστόσο προφανώς και θα πρέπει να ενισχυθούν, με το σκεπτικό να υπάρχει και ένα προσδοκώμενο αποτέλεσμα και αυτό το αποτέλεσμα να έχει συνέχεια. Είναι μια διαδικασία η οποία θα πρέπει να είναι συνεχής. Να αλλάξει η κουλτούρα που υπάρχει μέσα στη φυλακή. Αυτή η δράση απαιτεί μεγάλης χρονικής διάρκειας παρεμβάσεις και πρέπει η πολιτεία να επενδύσει σχετικώς σε μακροπρόθεσμες και όχι αποσπασματικές προσπάθειες» αναφέρει ο Φ. Σπυρόπουλος και υπογραμμίζει ότι «δεν πρέπει να δούμε ευκαιριακά κάποια προγράμματα τα οποία θα μπουν στη φυλακή και περισσότερο θα την αναστατώσουν παρά θα κάνουν καλό στο τέλος. Δηλαδή απαιτείται συστημική προσέγγιση, κεντρικά θεσμοθετημένη από το υπουργείο προκειμένου να αξιοποιηθούν οι τέχνες έτσι ώστε οι κρατούμενοι να έχουν ένα παράθυρο στον κόσμο σταθερά ανοιχτό γι’ αυτούς. Σκεφτείτε κάποιους κρατούμενους οι οποίοι έρχονται σε επαφή με ένα καλλιτεχνικό πρόγραμμα, το πρόγραμμα αυτό τελειώνει και αυτοί μετά γυρνούν πίσω στα κελιά τους, χωρίς να έχουν άλλον τρόπο να αξιοποιήσουν τον χρόνο που πριν αξιοποιούσαν στο πρόγραμμα αυτό. Τότε το κελί γίνεται χειρότερο. Πρέπει να υπάρχει συστημική οργάνωση, όχι αποσπασματική ευκαιριακή διάσταση. Κάτι τέτοιο πρέπει να ενταχθεί συστημικά μέσα στη δομή της φυλακής».
Σπύρος Καρακίτσος Πρώην πρόεδρος και μέλος του ΔΣ της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας (ΟΣΥΕ): «Το ερώτημα είναι πόσο επηρεάζει η φυλακή την τέχνη»
Ενας από τους πιο διάσημους πίνακες του Βαν Γκογκ είναι ο «Περίπατος των φυλακισμένων», ζωγραφισμένος περί το 1890. Οι ειδικοί αναφέρουν ότι ο πίνακας περιγράφει με πολύ παραστατικό τρόπο την αποξένωση και την απελπισία των κρατουμένων μιας φυλακής, υπονοώντας εμάς τους ανθρώπους ως όντα που είναι αιχμάλωτα της μοίρας τους και των δύσκολων καταστάσεων που τα κατακλύζουν.
Στην Ελλάδα η φυλακή έχει χιλιοτραγουδηθεί, κυρίως στο ρεμπέτικο τραγούδι: «Οι φυλακές του Ωρωπού» του Γιώργου Μπάτη το 1934, το εμβληματικό «Και εσύ λαέ βασανισμένε μην ξεχνάς τον Ωρωπό» του Θεοδωράκη, «Αντιλαλούν οι φυλακές» του Μάρκου Βαμβακάρη και πολλά άλλα, μέχρι και το μοναδικό τραγούδι της Βίκυς Μοσχολιού «Ξενύχτησα στην πόρτα σου» με τον ανεπανάληπτο στοίχο «Είν’ η ζωή μια φυλακή, και γύρω γύρω τοίχοι»… Αλλωστε τα πρώτα ρεμπέτικα, τα περιβόητα «μουρμούρικα», γεννήθηκαν μες στην ίδια τη φυλακή του Μεντρεσέ. Ακόμη και το τραγούδι για τον θρυλικό Μιχάλη Μπεζεντάκο αν ακούσουμε μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για τις φυλακές και τις συνθήκες κράτησης σε αλλοτινές, δύσκολες εποχές.
Στην ορθόδοξη αγιογραφία ο Χριστός στη φυλακή: «Εν φυλακή ήμην, και ήλθετε προς με». Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η φυλακή ήταν μέρος του πόνου, της ατομικής και της συλλογικής κοινωνικής συνείδησης. Τραγουδήθηκε μαζί με τον έρωτα, τον καημό της ξενιτιάς, μαζί με τη χαρά και τη λύπη ολόκληρου του λαού μας. Το ίδιο ισχύει και με το θέατρο.
Κατά την άποψή μου το ερώτημα δεν είναι πόσο επηρεάζει η τέχνη τη φυλακή, αλλά πόσο έχει επηρεάσει η φυλακή την τέχνη σε όλες τις εκφάνσεις.