Αναφορά στον Γκέοργκ Λούκατς με αφορμή τη νέα έκδοση «Κείμενα της δεκαετίας του 1920» του επιδραστικού Ούγγρου μαρξιστή που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Τόπος.
Ο Γκέοργκ Λούκατς υπήρξε αναμφισβήτητα ο επιφανέστερος μαρξιστής φιλόσοφος και λογοτεχνικός κριτικός του 20ού αιώνα. Επηρεασμένος αρχικά από τους Καντ, Χέγκελ και Κίρκεγκορ, έγινε κομμουνιστής και μαρξιστής το 1919 την επαύριο των κοσμοϊστορικών γεγονότων του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Καρπός αυτής της μετάβασης ήταν το διάσημο έργο του «Ιστορία και ταξική συνείδηση», στο οποίο συνυφαίνονται στοιχεία από τις πρότερες ιδεαλιστικές ιδέες του με την υλιστική – διαλεκτική τους αναδιάταξη που σηματοδοτεί το πέρασμά του στον Μαρξ.
Μαρξιστής και αντισταλινικός
Ύστερα από μερικά σημαντικά δοκίμια στη δεκαετία του 1920, ο Λούκατς ξεκινά τη συστηματική μαρξιστική του εργασία τη δεκαετία του 1930, η οποία εκτείνεται σε ποικιλία πεδίων. Τότε επεξεργάζεται τα ζητήματα της λογοτεχνίας, εστιάζοντας στη διασάφηση της έννοιας του ρεαλισμού των μεγάλων δημιουργών της αστικής ανόδου (Μπαλζάκ, Γκαίτε, Τολστόι κ.ά.) και της αντιπαράθεσής τους στη μετέπειτα έλευση του νατουραλισμού και του μοντερνισμού. Μελετά επίσης τις αντίστοιχες εξελίξεις στην αστική φιλοσοφία την εποχή της ανόδου της («Ο νεαρός Χέγκελ», 1948) και της παρακμής της («Η καταστροφή του λογικού», 1954).
Σε αυτό το στάδιο ο Λούκατς υποχρεώνεται σε μια σειρά από «αυτοκριτικές» από τον ανερχόμενο σταλινισμό, ώστε να συμμορφωθεί με τις επίσημες απόψεις που διαφέρουν ουσιαστικά από τις δικές του. Βαθύτερα, ωστόσο, διατηρεί με αντιφάσεις και λοξοδρομήσεις τη δική του πορεία, ενώ μετά το 1956 επικρίνει ανοικτά τη σταλινική ορθοδοξία σε όλα τα πεδία. Καταλογίζει στον σταλινισμό μια τακτικιστική – θετικιστική παραχάραξη του μαρξισμού και την υποβάθμιση της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε ρηχή, νατουραλιστική προπαγάνδα.
Η στροφή του 1956 εγκαινιάζει την πιο γόνιμη περίοδό του, η οποία σημαδεύεται από τα δύο κύρια έργα του: «Η ιδιοτυπία του αισθητικού» (1963) και «Προς μια οντολογία του κοινωνικού είναι» (εκδόθηκε μεταθανάτια). Στο πρώτο ο Λούκατς παρουσίασε μια ολοκληρωμένη μαρξιστική αισθητική. Η θεμελιώδης αισθητική κατηγορία του της μίμησης αναφέρεται στην ειδικά καλλιτεχνική αναπαράσταση του κόσμου στο επίκεντρο της οποίας τοποθετείται το ιδιαίτερο ως ενότητα του γενικού και του ατομικού. Στο πλαίσιο αυτό προσδιόρισε το συγκεκριμένο περιεχόμενο της μίμησης σε κάθε τέχνη, συνδέοντας άρρηκτα τα ζητήματα
της μορφής με εκείνα του περιεχομένου. Στην «Οντολογία» από την άλλη έδειξε τη ρίζα του κοινωνικού είναι στην εργασία ως τη θεμελιώδη μορφή δραστηριότητας για την εκπλήρωση των ανθρώπινων σκοπών, ένα μοντέλο για όλες τις αποτελεσματικές ανθρώπινες δραστηριότητες στην επιστήμη και την καλλιτεχνική δημιουργία.
Η σχολή της Φρανκφούρτης
Ο μεγάλος πλούτος και η ποικιλία της σκέψης του Λούκατς στα διάφορα στάδιά της συντέλεσαν στο να επιδράσει σε μια ποικιλία φιλοσοφικών και αισθητικών ρευμάτων του 20ού αιώνα.
Μετά το 1956 επικρίνει ανοικτά τον σταλινισμό και του καταλογίζει μια τακτικιστική – θετικιστική παραχάραξη του μαρξισμού
Μια πρώτη κατεύθυνση στην οποία άσκησε επιρροή από τον μεσοπόλεμο, ιδιαίτερα μέσω του «Ιστορία και ταξική συνείδηση», είναι η σχολή της Φρανκφούρτης και γενικότερα αυτό που αποκλήθηκε «δυτικός μαρξισμός». Η κατεύθυνση αυτή, αν και οπωσδήποτε σημαντική, εστίασε στις αμφιλεγόμενες πλευρές του έργου, τις οποίες ο Λούκατς επέκρινε αργότερα ως ευρισκόμενες σε αντίθεση με την ώριμη μαρξιστική παραγωγή του. Το αποτέλεσμα ήταν συχνά μια ιδεαλιστική-ρομαντική παραμόρφωση του μαρξισμού, ένα δείγμα της οποίας παρέχει στα πρόσφατα χρόνια το έργο θεωρητικών όπως ο Μ. Λέβι· τάσεις στις οποίες ο Λούκατς είχε ήδη αντιταχθεί στα δοκίμιά του της δεκαετίας του 1920. Πιο καρποφόρες ήταν οι επιδράσεις του Λούκατς σε πιο ορθόδοξους μαρξιστές μαθητές του και στοχαστές.
Η άμεση απήχηση του «Ιστορία και ταξική συνείδηση» είναι ορατή στο έργο του Φ. Γιακουμπόβσκι «Ιδεολογία και εποικοδόμημα στον ιστορικό υλισμό» (1936). Η κομβική του κριτική της πραγματοποίησης παραλήφθηκε από πολλούς διανοητές, περνώντας ακόμη και σε επιστήμες όπως η ψυχολογία. Ιδιαίτερα αντιπροσωπευτικό εδώ είναι το έργο τού Γαλλοούγγρου θεωρητικού Ζοζέφ Γκαμπέλ «Η ψευδής συνείδηση» (1962).
Μαθητές του Λούκατς όπως οι Στ. Μοράφσκι και Ε. Φίσερ προώθησαν παραπέρα τη μαρξιστική θεωρία της λογοτεχνίας ευρύνοντας την έννοια του ρεαλισμού στα πιο σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα, τα οποία ο Λούκατς αντιμετώπιζε συχνά με κάποιον συντηρητισμό. Ο Λ. Κόφλερ παρουσίασε ενδιαφέρουσες ιστορικές μελέτες ενώ προώθησε ταυτόχρονα την κριτική του σταλινισμού. Σημαντική ήταν ακόμη η συμβολή του Β. Αμπεντροτ στην κοινωνική έρευνα, των Κ.Χ. Χολτς και του Ι. Μεσάρος στη φιλοσοφία κ.ά. Δυο ιδιαίτερα αξιόλογοι Ελληνες μαρξιστές, ο Κ. Ψυχοπαίδης και ο Θ. Βακαλιός, επηρεάστηκαν επίσης πολύ από τον Λούκατς, δίνοντας έμφαση σε ζητήματα της διαλεκτικής μεθοδολογίας· ο Βακαλιός ήταν μάλιστα μαθητής του Λούκατς ενώ ο Ψυχοπαίδης είχε συναντηθεί μαζί του.
Σημαντικοί σύγχρονοι σχολιαστές του Λούκατς είναι ο Γκ. Ολντρίνι, όπως και ο Γαλλορουμάνος φιλόσοφος Νικόλας Τερτιλιάν που απεβίωσε τον Σεπτέμβριο του 2019 και από τους εγχώριους ερευνητές ο Κ. Καβουλάκος. Αν και μετά το 1990 το ενδιαφέρον για τον Λούκατς υποχώρησε, την τελευταία δεκαετία έχουν αρχίσει να εμφανίζονται εκ νέου αξιόλογοι μαρξιστές ερευνητές που αναφέρονται στην παράδοση του Λούκατς, όπως οι Γ. Κέλεμεν, Ξ. Βάργκα, Ντ. Λόπεζ κ.ά. Οι ερευνητές αυτοί δίνουν έμφαση στη θεωρητική θεμελίωση ως το στοιχείο που διέκρινε τον Λούκατς από άλλους επιφανείς μαρξιστές του 20ού αιώνα.
Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της «Μαρξιστικής Σκέψης». Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Τόπος σε επιμέλειά του και με εκτενές εισαγωγικό του δοκίμιο το βιβλίο «Κείμενα της δεκαετίας του 1920» του Γκέοργκ Λούκατς.
