Η συγγραφέας Φερνάντα Μελτσόρ στο Documento: «Η κοινωνία του Μεξικού είναι ακόμη βαθιά πατριαρχική»

Συναντηθήκαμε με τη Μεξικανή συγγραφέα κατά την πρόσφατη επίσκεψή της στην Αθήνα.

Η Φερνάντα Μελτσόρ έχει γράψει τέσσερα βιβλία –τα τρία από αυτά µυθοπλασία– και ήδη αναγνωρίζεται ως µια από τις σηµαντικότερες φωνές της λατινοαµερικανικής λογοτεχνίας. Στην Ελλάδα τη γνωρίσαµε πολύ πρόσφατα, µε την κυκλοφορία του µυθιστορήµατος «Η εποχή των τυφώνων» το οποίο ήταν φιναλίστ για το ∆ιεθνές Βραβείο Booker 2020. Η ιστορία του βιβλίου βασίζεται σε πραγµατική είδηση σχετικά µε µια υπόθεση δολοφονίας στη Βερακρούς. Η Μελτσόρ εκείνη την εποχή εργαζόταν ως δηµοσιογράφος σε µια εφηµερίδα της πόλης και αρχικά θέλησε να κάνει ρεπορτάζ για το θέµα και να γράψει ένα βιβλίο στο πρότυπο του «Εν ψυχρώ» του Τρούµαν Καπότε. Σύντοµα κατάλαβε ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό και έτσι προτίµησε να συγκεντρώσει στοιχεία τα οποία ενσωµάτωσε στο βιβλίο, το οποίο την έκανε γνωστή αρχικά στη χώρα της και στη συνέχεια σε όλο τον κόσµο.

Η ιστορία εκτυλίσσεται στη Λα Ματόσα, περιοχή η οποία σπαράσσεται από την ακραία φτώχεια και τη βία, και ξεκινά µε την ανακάλυψη του πτώµατος της Μάγισσας που βρέθηκε ξεβρασµένο στην ακροποταµιά. Παρότι η είδηση µιας δολοφονίας στη Λα Ματόσα δεν είναι κάτι ασυνήθιστο ή τραγικό, η συγκεκριµένη αναστατώνει τη µικρή κοινωνία. Η ιστορία ξεδιπλώνεται µέσα από τα µάτια των ανθρώπων που βρέθηκαν κοντά στο θύµα τις τελευταίες µέρες της ζωής του.

Με τη Φερνάντα Μελτσόρ συναντηθήκαµε στη διάρκεια της πρόσφατης επίσκεψής της στην Αθήνα για την παρουσίαση του βιβλίου της.

Θέλω να σας πω ότι διαβάζοντας το βιβλίο σας µου συνέβη κάτι πολύ περίεργο. Ενιωθα να µε χτυπούν οι λέξεις ασταµάτητα. Παρότι όµως αυτό που διάβαζα σε κάποια σηµεία ήταν εξαιρετικά ενοχλητικό, δεν µπορούσα να σταµατήσω.

Ηθελα πολύ να χρησιµοποιήσω τις λέξεις που χρησιµοποιούν συνήθως οι χαρακτήρες που προέρχονται από τις περιοχές στις οποίες αναφέροµαι. Πάντα µου άρεσε η λογοτεχνία που αφήνει σηµάδι, αφήνει µια πληγή. Να µην είναι απλώς µια ιστορία που θα ξεχάσεις, αλλά κάτι που ίσως αλλάξει τον τρόπο που νιώθεις τα πράγµατα, που θα σε κάνει να µάθεις για µέρη στα οποία ίσως ποτέ να µην πας και για ανθρώπους που ίσως ποτέ να µη συναντήσεις. Τέτοιες ιστορίες µου αρέσει να διαβάζω ως αναγνώστρια και τέτοιες προσπαθώ να δηµιουργώ από τότε που ξεκίνησα να γράφω.

Και πότε έγινε αυτό;

Οταν ήµουν µικρή και µε ρωτούσαν τι ήθελα να γίνω απαντούσα «καλλιτέχνιδα». Στο µυαλό µου καλλιτέχνες ήταν µόνο οι ποπ τραγουδιστές. Σύντοµα κατάλαβα ότι δεν ήµουν για το τραγούδι, ήµουν καλύτερη στη γλώσσα, ενώ από παιδί διάβαζα ό,τι έπεφτε στα χέρια µου. Ξεκίνησα να γράφω στην εφηβεία και όταν ήµουν 18 χρόνων δηµοσιεύτηκε για πρώτη φορά διήγηµά µου σε µια τοπική εφηµερίδα. Θυµάµαι ακόµη πόσο χάρηκα όταν είδα το πρόσωπο του πατέρα µου τη στιγµή που άνοιγε το φύλλο και είδε το διήγηµα. Από τότε δεν σταµάτησα να γράφω. Για µένα η γραφή είναι ο τρόπος να υπάρχω στον κόσµο, ο τρόπος να καταλαβαίνω τους ανθρώπους, να επικοινωνώ µαζί τους. Η δηµοσίευση βέβαια είναι τελείως άλλο πράγµα.

∆ηλαδή;

Μπορεί να είσαι συγγραφέας αλλά ποτέ να µη δηµοσιεύσεις τίποτε. Χρειάστηκα χρόνια για να βρω τη φωνή µου. Τη βρήκα µε την «Εποχή των τυφώνων» – πριν από αυτό είχα γράψει ένα µη µυθοπλαστικό βιβλίο. Εκείνη την περίοδο ασχολούµουν µε τα οικιακά, µεγάλωνα τη θετή µου κόρη και πάλευα µε συναισθηµατικά θέµατα καθώς ήµουν σε µια σχέση που είχε σταµατήσει να είναι λειτουργική. Βρισκόµουν σε συναισθηµατικό αδιέξοδο, όµως είχα το γράψιµο. Μέσω αυτού κατάφερα να εκφράσω όσα µε απασχολούσαν σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο, όπως ο πόλεµος µεταξύ των ναρκέµπορων, η βία κατά των γυναικών και η βία γενικότερα, η καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωµάτων από το κράτος. Το βιβλίο ήταν για µένα η αποκάλυψη ενός τραύµατος. Η αλήθεια είναι ότι όταν το έγραφα δεν περίµενα να φτάσω τόσο µακριά. ∆εν είχα σκεφτεί ποτέ ότι θα µεταφραζόταν σε τόσες γλώσσες, ότι θα γινόταν επιτυχία στο Μεξικό, µετά στη Λατινική Αµερική, την Ισπανία και σε άλλες χώρες και πως θα ήµουν υποψήφια για το ξενόγλωσσο Booker. Πλέον το βιβλίο δεν είναι δικό µου – ανήκει σε τόσο πολλούς ανθρώπους, είναι τυπωµένο σε τόσες γλώσσες τις οποίες δεν µπορώ καν να καταλάβω.

Μιλήσατε για τραύµα. Πιστεύετε ότι το βιβλίο λειτούργησε για σας θεραπευτικά;

Οχι. Σύµφωνα µε τους ψυχολόγους, το τραύµα εκφράζεται µε µια σχετική χρονική απόσταση από την εποχή που συµβαίνει. Είχα την ανάγκη να γράψω το βιβλίο γιατί ήθελα να κατανοήσω τον πόνο που βίωνα. Η προσπάθειά µου να αποδώσω µε λέξεις αυτά που ένιωθα µε έκανε να αναζητήσω τη βοήθεια ψυχοθεραπευτή επειδή συνδέθηκα µε συναισθήµατα τα οποία δεν ήµουν προετοιµασµένη να νιώσω. Οταν γράφεις µυθοπλασία συµβαίνει συχνά. Καταδύεσαι στον εαυτό σου προσπαθώντας να συνδεθείς µε όλα τα κοµµάτια τα οποία δυσκολεύεσαι πολύ να δεις, γιατί είναι κρυµµένα σε σκοτεινά σηµεία· είναι πράγµατα που σε τροµάζουν και σε κάνουν να νιώθεις αλλόκοτα. Είναι πολύ άβολο να βυθίζεσαι σε αυτά τα νερά. Αυτή η βουτιά συχνά δεν σε θεραπεύει, αντιθέτως σε αρρωσταίνει. ∆είτε πόσοι καλοί συγγραφείς έχουν αυτοκτονήσει. ∆εν κάνουµε τέχνη για να θεραπευτούµε. Κάνουµε τέχνη για να ανακαλύψουµε τα θραύσµατα του εαυτού µας και της κοινωνίας.

Προσεγγίζετε τους ήρωές σας σε βάθος αλλά ταυτόχρονα κρατάτε και µια απόσταση. ∆εν τους κρίνετε ούτε τους σώζετε από τις κακοτοπιές και από τον κακό τους εαυτό.

Για να είσαι συγγραφέας πρέπει να είσαι αδίστακτος µε τους ήρωές σου. Ακόµη κι αν έχεις µια ηρωίδα που σου θυµίζει τη µάνα σου, θα πρέπει να τη βάλεις σε κάθε πιθανό κίνδυνο, γιατί αλλιώς δεν κάνεις µυθιστόρηµα αλλά µνηµείο. Και δεν θέλουµε µνηµεία, έτσι δεν είναι; ∆εν µε αφορά η λογοτεχνία των καλών και των κακών. Με ενδιαφέρουν οι άνθρωποι. Ολοι µας έχουµε τη φωτεινή και τη σκοτεινή µας πλευρά. Προσωπικά µε ενδιαφέρει περισσότερο η σκοτεινή πλευρά επειδή ποτέ δεν µιλάµε γι’ αυτή. Είναι πολύ σηµαντικό να αναζητούµε την καλή πλευρά των πραγµάτων. Ολοι θέλουµε να ακούµε ιστορίες ηρωισµού, αυταπάρνησης και αλτρουισµού. Ολοι θέλουµε να µάθουµε για τη µητέρα που στερείται τα πάντα για το παιδί της. Για τον άνθρωπο που θυσιάζεται για να σώσει ένα κουτάβι. Εχουµε µεγάλη ανάγκη από τέτοιες ιστορίες. Οµως αυτές οι ιστορίες δεν ακυρώνουν το άλλο κοµµάτι της ανθρώπινης φύσης, εκείνο που βρίσκεται στη σκιά. Οταν κάποιος κάνει κάτι φριχτό λέµε συχνά ότι δεν είναι άνθρωπος, είναι τέρας. Οχι, άνθρωπος είναι.

Τι συµβαίνει µε τη χαραµάδα που έχουµε ανάγκη να αφήνουµε για να περνάει το φως;

Παντού υπάρχουν χαραµάδες. Αυτό το βιβλίο είναι γεµάτο χαραµάδες· υπάρχουν στις ψυχές των ανθρώπων. Μέσα από αυτές περνά το φως, αλλά και µέσα από αυτές µπορούµε να δούµε το σκοτάδι. Η ιστορία αυτή αφορά ανθρώπους που έγιναν βίαιοι επειδή οι ίδιοι έζησαν στο πετσί τους την ακραία βία από τους γονείς τους, τη θρησκεία, το κράτος… από όλη την κοινωνία… από τον νεοφιλελευθερισµό και τον νεκροκαπιταλισµό ή πείτε το όπως θέλετε. Μερικές φορές πιστεύω ότι δεν γεννιόµαστε κακοί αλλά οι συνθήκες της ζωής µάς κάνουν να διαπράξουµε φρικτά πράγµατα. Στο µυθιστόρηµα δεν θα µπορούσε να λειτουργήσει ένας αφηγητής µε τη γνωστική λειτουργία του θεού, όπως στον Ντοστογέφσκι, τον Ντίκενς ή άλλους κλασικούς συγγραφείς που βλέπουν τους χαρακτήρες αφ’ υψηλού σαν να ήταν µυρµήγκια.

Μεγαλώσατε στη Βερακρούς και µείνατε εκεί µέχρι τα 28 σας…

Είναι από τις παλαιότερες πόλεις του Μεξικού. Ιδρύθηκε από τον Ερνάν Κορτές για να κατακτήσει την αυτοκρατορία των Αζτέκων. Πάντα ήταν ένας τόπος ανοιχτός και γεµάτος αντιθέσεις. Εχει µεγάλο ενδιαφέρον η µείξη του ισπανικού και του καθολικού στοιχείου µε τους ιθαγενείς, την κουλτούρα των Αφρικανών που µεταφέρθηκαν εκεί κάποτε ως σκλάβοι, αλλά και µε τους Μεσανατολίτες και τους Σκανδιναβούς. Παρότι απέχει πέντε ώρες από την Πόλη του Μεξικού, δεν έχει καµία σχέση. Πολιτισµικά συγγενεύει µε την Αβάνα, τη Νέα Ορλεάνη, το Σαν Χουάν και την Καρταχένα της Κολοµβίας. Από το 2000 και µετά αντιµετωπίσαµε πολλά προβλήµατα εξαιτίας του πολέµου του οργανωµένου εγκλήµατος µε τον στρατό. Ζήσαµε ανεξέλεγκτη βία. Υπάρχουν πολλοί αγνοούµενοι – στην πραγµατικότητα µιλάµε για ανθρώπους που έπεσαν θύµατα της δράσης του οργανωµένου εγκλήµατος αλλά και του κράτους. Συνεχώς ανακαλύπτονται οµαδικοί τάφοι, ενώ έχουµε µεγάλο θέµα µε τις δολοφονίες δηµοσιογράφων.

Με τις γυναικοκτονίες;

Είναι υψηλά τα νούµερα. ∆εν έχω ακριβή στοιχεία, δεν είµαι ειδική για να σας πω. Αλλά αυτό το θέµα µε προβληµατίζει πολύ. Η θετή µου κόρη ζει αυτήν τη στιγµή µε τον πατέρα της στο Ντιτρόιτ. Και αυτή η σκέψη είναι ανακουφιστική. ∆εν χρειάζεται πλέον να ανησυχώ κάθε µέρα σχετικά µε το πώς θα επιστρέψει στο σπίτι από το σχολείο. Σε πολλά µέρη του Μεξικού πολλά κορίτσια χάνονται στον γυρισµό από το σχολείο. Η κοινωνία του Μεξικού είναι ακόµη βαθιά πατριαρχική. Παρότι πλέον οι Μεξικανοί δεν είναι πραγµατικά θρήσκοι, η θρησκεία και ο συντηρητισµός είναι µέρος της πολιτικής αντίληψης πολλών. Ακόµη και σήµερα σε εγκλήµατα που αφορούν γυναίκες συχνά κατηγορούνται τα θύµατα και το νοµικό σύστηµα δεν είναι έτοιµο για αλλαγές. Είναι δοµικό στοιχείο της µεξικανικής κουλτούρας. Μεγάλωσα στο Μεξικό σε µια εποχή που το να είσαι κορίτσι δεν ήταν καθόλου καλό. Παντού οι ευκαιρίες ήταν ελάχιστες. Ακόµη και τα βιβλία ήταν γραµµένα σχεδόν αποκλειστικά από άντρες. Στην οικογένειά µου είµαι η πρώτη γυναίκα µε πτυχίο πανεπιστηµίου. Η µητέρα µου δεν σπούδασε γιατί έπρεπε να δουλέψει, η γιαγιά µου τελείωσε µόνο το δηµοτικό και ασχολήθηκαν µε το εµπόριο. ∆εν είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν επειδή στην εποχή τους αυτό φαινόταν παράλογο. Τα κορίτσια δεν χρειάζονταν τις σπουδές γιατί θα παντρεύονταν. ∆εν υπάρχει µόνο ένα Μεξικό, είναι πολλά τα πρόσωπα αυτής της χώρας. Μια µορφωµένη γυναίκα στην Πόλη του Μεξικού δεν είναι το ίδιο µε µια αυτόχθονα στην Τσιάπας.

Οταν η µητέρα σας διάβασε το βιβλίο τι είπε;

Η µητέρα µου δεν είναι αναγνώστρια. Της αρέσει το Netflix, βλέπει σειρές γιατί της αρέσουν οι ιστορίες. Οταν διάβασε το βιβλίο µου είπε: «Μα καλά, τελικά όλοι είναι γκέι;». ∆εν σοκάρεται από τη βία που περιγράφω γιατί ξέρει ότι είναι αληθινή. Η γιαγιά µου σοκάρεται λίγο µε τη γλώσσα. ∆εν της αρέσει το βιβλίο, είναι όµως περήφανη που είµαι συγγραφέας. Ο πατέρας µου µια φορά µου είπε: «Μου αρέσουν τα βιβλία σου, αλλά δεν είσαι η αγαπηµένη µου συγγραφέας». Αυτή είναι η οικογένειά µου.