Η πρόοδος δεν είναι σήμερα όπως ήταν παλιά. Οι κύκλοι της απρόσκοπτης βελτίωσης έχουν συντομευτεί και η ανθρώπινη διακινδύνευση έχει πολλές όψεις ως επακόλουθο της υψηλής διασύνδεσης των παγκόσμιων συστημάτων.
Οι κρίσεις διαδέχονται η μία την άλλη, με την έξοδό τους να οδηγεί κάθε φορά σε ένα νέο και διαφορετικό φυσικό και κοινωνικό χώρο. Και οι αναγκαίες μεταβάσεις που στόχο έχουν να υπερβούν τις εκάστοτε κρίσεις οδηγούν σε νέες κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές ισορροπίες και σε διαφορετικές συνθήκες διαβίωσης και συνύπαρξης με τα περιβάλλοντα υποσυστήματα. Η μεταβλητότητα αυτή των συνθηκών όμως δεν λαμβάνεται επαρκώς υπόψη. Μπορεί να ξαναγυρίζουμε πολλές φορές στο παρελθόν, αλλά με όρους «νοσταλγικής υπενθύμισης», χωρίς να παίρνουμε υπόψη ό,τι δεν έγινε ώστε να αποτελέσει τη βάση της προόδου. Η ταινία «Don’t look up» του σκηνοθέτη Aνταμ ΜακΚέι και του σεναριογράφου Ντέιβιντ Σιρότα σκιαγραφεί ένα ζοφερό πορτρέτο ακόρεστης απληστίας και ταυτόχρονης απόλυτης αδυναμίας των συστημάτων πολιτικής, επικοινωνιακής και οικονομικής εξουσίας να μάθουν από τα λάθη τους και να αντιμετωπίσουν τα μεγάλα προβλήματα που απειλούν την ανθρωπότητα.
Καθώς τα ρεκόρ θερμοκρασίας καταρρίπτονται το ένα μετά το άλλο και τα φυσικά συστήματα επιβαρύνονται ολοένα και περισσότερο, όλα συνηγορούν πως βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ή περισσότερα σημεία καμπής (tipping points). Τέτοια σημεία αν ξεπεραστούν, θα οδηγήσουν σε σημαντικές και μακράς διάρκειας συνέπειες που θα είναι πολύ δύσκολο να ανατραπούν. Ομως η «πρόοδος» ακόμη και σήμερα προσδιορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό με όρους γραμμικής προοπτικής απεικόνισης του μέλλοντος. Προφανώς κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τις εξελίξεις, αλλά μπορεί να σχεδιάσει πιθανά σενάρια και να υλοποιήσει κοινωνικά, περιβαλλοντικά και κλιματικά προστατευτικές μεταβάσεις.
Η συζήτηση αυτή δεν είναι θεωρητική. Η Ελλάδα καλείται σήμερα να σχεδιάσει και να υλοποιήσει, ύστερα από μια υπερδεκαετή περίοδο συνεχών κρίσεων, τη «δίδυμη» ψηφιακή και πράσινη μετάβαση. Καλείται λοιπόν να αναπτύξει διαφορετικά σενάρια υλοποίησής της, με έμφαση στον «χρόνο του τώρα» αντί για μακροπρόθεσμες, στατικές προσεγγίσεις «κανονικότητας». Είναι αναγκαία η επαρκής ανταπόκριση του κοινωνικοπολιτικού συστήματος σε αυτήν ακριβώς την πρόκληση, της ανάπτυξης κατάλληλων σεναρίων συνολικού ανασχεδιασμού της προόδου και αποτελεσματικής μετάβασης με όρους ανθεκτικότητας και ανεξαρτησίας. Διαφορετικά, θα συνεχιστεί ο ατελέσφορος παραγοντισμός μεταξύ στελεχών και κομμάτων σε υπεραπλουστευτικές αναλύσεις και εύκολους αφορισμούς, που συνεχίζει να εκτροχιάζει το πολιτικό σύστημα διαμορφώνοντας περιβάλλον απάθειας και χειραγώγησης για τους πολίτες. Οι κοινωνίες με πολίτες ανασφαλείς, παραδομένους στη μοιρολατρία, εξαρτημένους λόγω κοινωνικής ανέχειας από τα πελατειακά δίκτυα, είναι οι πιο τρωτές σε καιρούς αβεβαιότητας.
Στον σημερινό κόσμο των πολυκρίσεων, για να θυμηθούμε έναν παλιότερο τίτλο των «Financial Times», ο χρόνος της προόδου δεν είναι ο παλαιότερος ομοιογενής και συνεχής. Μοιάζει να εκτυλίσσεται σε ασυνεχή επεισόδια μιας σειράς αντί σε αυτοτελείς ιστορίες. Χωρίς τα κατάλληλα εργαλεία σχεδιασμού και διαχείρισης, η εμφάνιση ταυτόχρονων οικολογικών, οικονομικών, γεωπολιτικών και τεχνολογικών κρίσεων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους θα εξουδετερώνει κάθε προσπάθεια αντιμετώπισης καθεμίας από αυτές ξεχωριστά. Η πρόοδος που μπορεί να ενεργοποιήσει την αναγκαία διασύνδεση φυσικών – ανθρωπογενών συνθηκών ζωής μπορεί να συγκλίνει στην υποστήριξη μιας νέας πλανητικής και κλιματικής ενσυναίσθησης και τελικά σε ένα σύγχρονο αφήγημα συμπεριληπτικής και δυναμικά εξελισσόμενης προόδου σε καιρούς μετάβασης.
*Ο Χάρης Δούκας είναι καθηγητής Ενεργειακής Πολιτικής και Διοίκησης ΕΜΠ και γραμματέας τομέα Ενέργειας ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ
