Η εφιαλτική προοπτική που προμηνύει για το πολιτιστικό περιβάλλον και εν γένει τοπίο η αρχιτεκτονική πρόταση για την έκταση του Ελληνικού που προορίζεται για καζίνο δεν μπορεί πλέον να αμφισβητηθεί από κανέναν.
Της δήλωσης – ύβρεως περί νέων παρθενώνων ακολούθησε η δυστοπία των μεταλλαγμένων καρυάτιδων, έχοντας ήδη προκαλέσει ευφάνταστα σχόλια, εμπνευσμένες γελοιογραφικές απεικονίσεις και παρατεταμένο θλιβερό γέλιο. Τα νέα επονείδιστα α-πολιτισμικά τοπόσημα (landmarks), ανταγωνιστικά προς τα αρχαία εμβληματικά μνημεία και τις αξίες που αυτά φέρουν, για να σταθούν στο υπέρμετρο ύψος τους, έχουν ανάγκη να τα επικαλούνται ως δήθεν πηγή έμπνευσης. Συνήθης η πρόθεση εκμετάλλευσης από «επενδυτές» των άυλων πολιτιστικών πόρων και συμβολικών αξιών που εμπεριέχονται στους τόπους και η ιδεολογική κατάχρησή τους από στρατευμένα πολιτικά δεκανίκια.
Ταυτόχρονα, η εμπέδωση των νέων συμβόλων του πολιτισμού της αγοράς προϋποθέτει -εκτός της τρομακτικής αλλοίωσης του τόπου και της προσβολής των πραγματικών συμβόλων / τοποσήμων της Αττικής με εμβληματικότερο για τον πανανθρώπινο πολιτισμό τον ιερό βράχο της Ακρόπολης- και την καταστροφή νεότερων πολιτιστικών κτισμάτων. Οι ουρανοξύστες του καζίνο χωροθετούνται ακριβώς στο σημείο όπου βρίσκεται εδώ και σχεδόν έναν αιώνα το συγκρότημα του κολεγίου, σχεδιασμένο από τον Αμερικανό αρχιτέκτονα Stuart W. Thompson, σημαντικής αρχιτεκτονικής και ιστορικής αξίας – αν και παραδόξως δεν κρίθηκε ως τέτοιο, παρά την πλήρως τεκμηριωμένη εισήγηση της υπηρεσίας και την αξιόλογη μελέτη της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Πάνω στα συντρίμμια του προοιωνίζεται η εγκατάσταση των νέων πολιτισμικών τοποσήμων. Ο συμβολισμός είναι αρκούντως εύγλωττος. Το τοπίο της εκτροπής επιβάλλει λήθη και συντίθεται πάνω στην αποδόμηση του πολιτιστικού περιβάλλοντος.
Προηγούμενες ρυθμίσεις και πρόσφατες ανατροπές
Από αρχαιολογικής πλευράς, η επένδυση του Ελληνικού εξετάστηκε κατά τα διάφορα στάδιά της έως σήμερα, καθώς πρόκειται για μεγάλο ιδιωτικό έργο σε δημόσιο ακίνητο και στον αναπεπταμένο αυτό χώρο υπάρχουν διάσπαρτες αρχαιότητες και νεότερα μνημεία:
1. Αρχικά έγιναν οι κηρύξεις του αρχαιολογικού χώρου του Αγίου Κοσμά (2014) και του ίδιου του χώρου του Ελληνικού (2017). Και ενώ με την πρώτη κήρυξη ουδείς ασχολήθηκε, εκτός των αρχαιολόγων του ΥΠΠΟΑ και των μελών του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, η δεύτερη κήρυξη, υπό μία νέα κυβέρνηση πλέον, ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων προκειμένου να αποφευχθεί, παρότι είναι εκ του νόμου προαπαιτούμενο στάδιο των χωρικών ρυθμίσεων.
2. Στη συνέχεια εγκρίθηκαν από την υπουργό Πολιτισμού κ. Κονιόρδου το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού – Αγίου Κοσμά και η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Νοέμβριος 2017). Στον όρο 12 της Υπουργικής Απόφασης αναφέρεται: «Σε κάθε περίπτωση το υπέρμετρο ύψος δεν συνάδει με την ύπαρξη αρχαιοτήτων και το ιστορικό αττικό τοπίο και κρίνεται σκόπιμο να επανεξεταστούν τα προτεινόμενα υψηλά κτήρια κατά την εκπόνηση των πολεοδομικών μελετών», όπως είχε διατυπωθεί κατά την προηγηθείσα συνεδρίαση του ΚΑΣ.
3. Ακολούθησε η έκδοση του Προεδρικού Διατάγματος (ΦΕΚ 35/ΑΑΠ/1.3.2018), μετά από έγκριση του Συμβουλίου της Επικρατείας, το οποίο στο άρθρο 2, παρ. 3β περιλαμβάνει τα εξής: «Ειδικότερα, για την καλύτερη δυνατή ένταξη των υψηλών κτηρίων ειδικής αρχιτεκτονικής σχεδίασης στον άμεσο και ευρύτερο χώρο τους, υιοθετούνται νέα πρότυπα σχεδιασμού που συνδιαλέγονται με το μεσογειακό παραθαλάσσιο αστικό, φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον». Και συνοδεύεται από ειδικό άρθρο 7 για τις αρχαιότητες και τα νεότερα μνημεία του Ελληνικού και του Αγίου Κοσμά.
4. Σύμφωνα με τα διαδικαστικά στάδια, τον Μάιο του 2019 εγκρίθηκε από την υπουργό Πολιτισμού Μ. Ζορμπά και τον υφυπουργό Κ. Στρατή, μετά από σχετική γνωμοδότηση του ΚΑΣ, η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού – Αγίου Κοσμά. Στην Υπουργική Απόφαση περιλαμβάνεται ο όρος 16, που ορίζει να κατατεθούν στις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ προς έγκριση κατά τις διατάξεις του άρθρου 10 του Ν. 3028/2002, όλες οι μελέτες που πρόκειται να ακολουθήσουν για την εφαρμογή του ΣΟΑ, ιδίως δε όσες αφορούν τα υψηλά κτήρια (οριστικό ύψος, οριστική θέση) δυνάμει του άρθρου 2, παρ. 3β, του ίδιου Π.Δ.
5. Μετά την προαναφερθείσα Υπουργική Απόφαση ακολούθησε η πρώτη Κοινή Υπουργική Απόφαση για το Μητροπολιτικό Πάρκο (ΦΕΚ 2792 Β’/4.7.2019), η οποία περιλαμβάνει ειδικό άρθρο 14 για την πολιτιστική κληρονομιά, όπου χαρακτηριστικά προβλέπεται να υποβάλλονται προς έγκριση στις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ οι μελέτες που αφορούν τις όποιες επεμβάσεις στο περιβάλλον των χαρακτηρισμένων κτηρίων ως νεότερων μνημείων.
6. Ταυτόχρονα, εκδόθηκε απόφαση από το Συμβούλιο της Επικρατείας (1305/2019) -με ισχυρή μειοψηφία εννέα συμβούλων-, η οποία απαντά σε προσφυγή πολιτών για την ακύρωση του παραπάνω Π.Δ., αναφερόμενη, μεταξύ άλλων, στο ύψος των υψηλών κτηρίων. Η απόφαση αναφέρεται στο τοπίο και το φυσικό περιβάλλον, κρίνοντας ότι δεν είναι αρμοδιότητα του ΥΠΠΟΑ η προστασία τους, χωρίς να κάνει οποιαδήποτε μνεία σε σχέση με στο άρθρο 2, παρ. 3, όπου ο σχεδιασμός των υψηλών κτηρίων συνδέεται και με το πολιτιστικό περιβάλλον, που αναμφισβήτητα είναι αρμοδιότητα του ΥΠΠΟΑ. Το ΣτΕ εν τέλει δεν ακυρώνει το Π.Δ. Παρ’ όλα αυτά, άρχισε να διαδίδεται ευρέως ότι από την εκδοθείσα ΚΥΑ του πάρκου κινδυνεύει για άλλη μια φορά η επένδυση και ότι πρέπει να τροποποιηθεί σύμφωνα με την απόφαση του ΣτΕ. Επίσης, η Ελληνικό Α.Ε. κατέθεσε αίτημα στο υπουργείο Πολιτισμού για τροποποίηση της Υ.Α. του Μαΐου 2019 και περιορισμό του ελέγχου του ΥΠΠΟΑ σε συγκεκριμένα μέτρα γύρω από τα μνημεία, γεγονός το οποίο θα έδινε το έναυσμα να τροποποιηθεί και η ΚΥΑ του Πάρκου. Με τη διάδοση της ψευδούς είδησης ότι έχρηζε επανεξέτασης το θέμα από τα κεντρικά συμβούλια του ΥΠΠΟΑ, δήθεν υπό το φως της απόφασης του ΣτΕ, καθίσταται νομιμοφανής η τροποποίηση τόσο της Υπουργικής Απόφασης Ζορμπά – Στρατή όσο και της επακόλουθης ΚΥΑ, χωρίς να φαίνεται ότι η επανεξέταση είχε σκοπό την πλήρη ικανοποίηση του επενδυτή.
7. Υπό αυτό το πρίσμα, η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων επανεισήχθη στο ΚΑΣ τον Αύγουστο του 2019. Τα μέλη γνωμοδότησαν ομοφώνως υπέρ της τροποποίησης της προηγούμενης γνωμοδότησης και κατ’ αυτόν τον τρόπο αντικαταστάθηκε ο όρος 16 με απαλοιφή του τμήματος που αφορά την κατάθεση στο ΥΠΠΟΑ όλων των μελετών που θα ακολουθήσουν και ιδίως όσων έχουν σχέση με τα υψηλά κτήρια. Περιορίστηκε σημαντικά η αρμοδιότητα του ΥΠΠΟΑ, ως προς την έγκριση των μελλοντικών περιβαλλοντικών μελετών, μόνο εντός των ορίων των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και σε ζώνη 20 μέτρων πέριξ αυτών. Στο ίδιο πνεύμα εξετάστηκε η υπόθεση και από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, τα μέλη του οποίου έκριναν ότι δεν απαιτείται έλεγχος των νέων μορφών σε απόσταση μεγαλύτερη των 100 μέτρων πέριξ του κεντρικού κτηρίου του πρώην ανατολικού αερολιμένα, έργο του αρχιτέκτονα Eero Saarinen. Οι γνωμοδοτήσεις στηρίχθηκαν στο ότι το ΥΠΠΟΑ δεν εξετάζει το περιβάλλον, όπως ανέφερε το ΣτΕ. Το φυσικό ναι, το πολιτιστικό όμως; Αγνοήθηκε ο όρος 2 του Π.Δ. που είχε ληφθεί υπόψη από τα μέλη κατά την προηγούμενη γνωμοδότηση του ΚΑΣ λίγους μήνες πριν; Ορισμένα μέλη ήταν τα ίδια. Και το όριο των 20 μέτρων που προστέθηκε και που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις διατάξεις του άρθρου 10 του αρχαιολογικού νόμου για δραστηριότητες πλησίον μνημείων;
Επειδή η περιοχή ανάπτυξης των ουρανοξυστών – καζίνο δεν εμπίπτει μέσα στα όρια που αναφέρονται τελικά στην Υπουργική Απόφαση Μενδώνη (Αύγουστος 2019), τα υψηλά κτήρια, σύμφωνα με τους όρους της ανωτέρω απόφασης, δεν θα υποβληθούν προς εξέταση στο υπουργείο Πολιτισμού. Παρ’ όλο που το υπέρογκο μέγεθος τα τοποθετεί εκ των πραγμάτων πλησίον μνημείων και αρχαιολογικών χώρων, εντός και εκτός έκτασης επένδυσης, σύμφωνα με το άρθρο 10 του Ν. 3028/2002. Παρ’ όλο που το Π.Δ. αναφέρει ότι ο σχεδιασμός τους πρέπει να συνδιαλέγεται και με το πολιτιστικό περιβάλλον. Έτσι εξηγείται η σπουδή κατάθεσης αίτησης θεραπείας στο ΥΠΠΟΑ: η επενδύτρια εταιρεία φοβόταν την έγκριση από το υπουργείο Πολιτισμού των σχεδίων που σε καμία κρίση κανενός κεντρικού συμβουλίου δεν θα άντεχαν. Αλήθεια, ποια μέλη θα διατύπωναν θετική γνωμοδότηση και θα ενέκριναν μια τέτοια αρχιτεκτονική μελέτη; Ποιοι συνάδελφοι αρχαιολόγοι και καθηγητές μηχανικοί θα ισχυρίζονταν ανερυθρίαστα ότι ο σχεδιασμός αυτός δεν προσβάλλει το ευρύ περιβάλλον των μνημείων; Ότι μάλιστα η χωροθέτηση και η ογκοπλασία τους εντάσσονται αρμονικά σ’ αυτό; Ότι τα «νέα πρότυπα σχεδιασμού συνδιαλέγονται με το αττικό και μεσογειακό παραθαλάσσιο αστικό, φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον»; Εκτιμώ ότι δεν θα βρισκόταν κανείς. Ίσως και η εταιρεία την ίδια εκτίμηση είχε κάνει.
8. Συνέπεια των παραπάνω υπήρξε η νέα ΚΥΑ του πάρκου (ΦΕΚ 3294 Β/28.8.2019), η τροποποίηση της οποίας είχε αναδειχθεί εξαρχής σε μείζον ζήτημα, και στο ίδιο πνεύμα ακολούθησαν οι υπόλοιπες ΚΥΑ του ακινήτου, μεταξύ των οποίων η ΚΥΑ των ζωνών ανάπτυξης, που συμπεριλαμβάνει τους «εμπνευσμένους» ουρανοξύστες και αποκλείει την κρίση του ΚΑΣ.
Η γενίκευση μιας εξαίρεσης
Έτσι, με το ίδιο το υπουργείο Πολιτισμού να αποφασίζει την περιστολή των αρμοδιοτήτων του ωρίμασαν οι συνθήκες για τη γενίκευση του παραπάνω ακρωτηριασμού, με την προσθήκη ακόμη ενός άρθρου (του 206) στο λεγόμενο αναπτυξιακό σ/ν του υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, με τη συνυπογραφή της Υπουργού Πολιτισμού. Η διάταξη ανοίγει τον δρόμο για την κατασκευή κτηρίων ειδικής αρχιτεκτονικής σχεδίασης τροποποιώντας σχετικά τον ΝΟΚ, καθιστώντας κανόνα τις ειδικές και όλως κατ’ εξαίρεση διατάξεις του νόμου του Ελληνικού. Τέτοια κτήρια πλέον θα επιτρέπονται οπουδήποτε με την έγκριση του ΥΠΕΝ εφόσον το προβλέπει ειδικός νόμος. Η αρμοδιότητα του ΥΠΠΟΑ περιορίζεται μόνο στους κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικούς τόπους, αγνοώντας προκλητικά τις αναγκαστικές διατάξεις του καίριου άρθρου 10 του αρχαιολογικού νόμου σχετικά με κατασκευές πλησίον μνημείων, παρότι ο προσδιορισμός του “πλησίον” πρέπει να κρίνεται κάθε φορά ad hoc, από τον υπουργό μετά από γνωμοδότηση του ΚΑΣ, βεβαίως σε συνάρτηση με την κλίμακα της σχεδιαζόμενης κατασκευής ή δραστηριότητας. Μάλλον στην πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟΑ διαφεύγουν οι διατάξεις περί έμμεσης βλάβης των μνημείων, αλλιώς δεν εξηγείται η contra legem προσθήκη.
Και τώρα… χωρίς δικαιολογίες
Ήδη εκδόθηκε Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου (ΦΕΚ Α’ 145/30.09.2019) και προωθείται στη Βουλή τροποποίηση του νόμου του Ελληνικού με την οποία αναβάλλεται αορίστως η απόδοση των κοινόχρηστων χώρων προς κοινή χρήση, σε αντίθεση με το έως τώρα ισχύον πλαίσιο που προβλέπει την απόδοση αυτών των χώρων ταυτόχρονα με την έκδοση της ΚΥΑ πολεοδομικών ζωνών (ΦΕΚ 3687 Β 2019/3.10.2019). Η απόδοσή τους εναπόκειται πλέον στη διακριτική ευχέρεια της εταιρείας, καθιστώντας την κοινοχρησία απλό ευφημισμό. Η διαχείριση εξακολουθεί να ασκείται από την Ελληνικό Α.Ε. και στη συνέχεια από τη Lamda Development.
Η παραπάνω ρύθμιση παραβιάζει ευθέως το Π.Δ. έγκρισης του ΣΟΑ, στο οποίο ο αρχαιολογικός χώρος της χερσονήσου του Αγίου Κοσμά εντάσσεται (ως αδόμητος) στους κοινόχρηστους χώρους με τη ρητή πρόβλεψη να οργανωθεί σε επισκέψιμο. Είναι ασύμβατος ο συνδυασμός επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου υπό ιδιωτική κυριότητα, νομή, κατοχή, διοίκηση και διαχείριση. Κυρίως όμως προσκρούει στον αρχαιολογικό νόμο, εκ του οποίου προστατεύεται ο δημόσιος χαρακτήρας των χώρων αυτών τοποθετούμενων στο εκτός συναλλαγής πεδίο.
Οι παραπάνω ρυθμίσεις στην υπηρεσία των ιδιωτικών συμφερόντων επί δημοσίου ακινήτου συμπυκνώνουν γλαφυρά το περιβόητο «ξεμπλοκάρισμα της επένδυσης» του Ελληνικού.
Ποιο «δίκαιο της ανάγκης» δικαιολογεί τέτοια παραβίαση κανόνων αναγκαστικού δικαίου που εκπορεύονται ευθέως από το Σύνταγμα; Ποιος κατεπείγων λόγος, ποια κατάσταση εξαίρεσης και ποια απρόβλεπτη ανάγκη τάχα αιτιολογούν τη νομοθέτηση με Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου, πλην της σπουδής να γκρεμιστεί ό,τι με κόπο περισώθηκε. Ο ρεβανσισμός πάντως δεν στοιχειοθετεί νόμιμη αιτία.
Η Μαρία Βλαζάκη είναι αρχαιολόγος, επίτιμη γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς και πρώην γενική γραμματέας του ΥΠΠΟΑ – Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην Αυγή της 18ης Οκτωβρίου 2019
