Σας προσκαλώ στο αρχαϊκό νεκροταφείο του δέλτα Φαλήρου, γνωστό από τα τέλη του 19ου αιώνα, τη σηµαντικότερη ίσως και µεγαλύτερη νεκρόπολη της Αττικής, που ήταν ενεργή για πολλούς αιώνες.
Εκεί όπου από το 2012-13 ανασκάφηκαν από τους αρχαιολόγους χιλιάδες ταφές ανθρώπων, φτωχών και περιφρονηµένων κυρίως, εκατοντάδων βρεφών και νηπίων µέσα σε αγγεία, ζευγαριών που βρέθηκαν πιασµένα χέρι χέρι, µιας νεαρής γυναίκας που πέθανε κατά τη διάρκεια του τοκετού, του µοναδικού ξύλινου σκάφους που διασώθηκε ολόκληρο και αποτέλεσε σε δεύτερη χρήση το φέρετρο ενός νεαρού ατόµου. Αλλά και ταφές ζώων, αλόγων ή άλλων οικόσιτων, που µερικά είχαν θαφτεί στα πόδια του κυρίου τους. Νεκρόπολη που φιλοξενούσε τους καταφρονεµένους και απόκληρους των αρχαϊκών χρόνων, όπως µαρτυρούν οι βιαιοθάνατοι, τα ίχνη κοπιαστικής καθηµερινής εργασίας και παθολογικών αλλοιώσεων στα οστά, το υψηλό ποσοστό υποσιτισµένων και παιδικής θνησιµότητας.
Μέσα σε αυτή την απέραντη έκταση της νεκρόπολης και των συναισθηµάτων που γεννάει σας προσκαλώ να κοιτάξουµε µαζί πιο προσεκτικά το πολυάνδριο, τα τρία ορύγµατα οµαδικής ταφής µε τους νεαρούς Αθηναίους «δεσµώτες» που αποκαλύφθηκαν το 2016, αλυσοδεµένοι µεταξύ τους στους καρπούς. Ογδόντα από αυτούς στο πρώτο όρυγµα. Οι νεκροί είχαν τοποθετηθεί ο ένας δίπλα στον άλλο. Στο δεύτερο οι ταφές ήταν πιο άτακτες και βιαστικές. Στο τρίτο οι νεκροί µοιάζουν να έπεσαν εν σειρά, σαν να εκτελέστηκαν επιτόπου. Ολοι άντρες µεταξύ 20 και 34 χρόνων, µερικοί έφηβοι κάτω των 19, ένας στα 12 µε 14 όπως έδειξε η ακτινογραφία του φρονιµίτη του. Κατάγµατα από τραυµατισµούς στο κρανίο και στα δόντια εκτιµάται από τους αρχαιολόγους ότι προήλθαν από χτυπήµατα πριν από τον θάνατο. ∆εκαοκτώ ενταφιασµένοι µε κλοιούς, δεµένοι όλοι µαζί σε µακρύ ξύλο, σαν να τους ξεφόρτωσαν από το κάρο µε το οποίο τους µετέφεραν. Το πιθανότερο είναι ότι είχαν καταδικαστεί µε την έσχατη ποινή, το µαρτύριο του αποτυµπανισµού, αντίστοιχο µε τη ρωµαϊκή σταύρωση.
Αυτά συνέβησαν στο τρίτο τέταρτο του 7ου αι. π.Χ., εποχή µε ταραχές, εξεγέρσεις και επαναστάσεις µεταξύ οπαδών των αριστοκρατών και των τυράννων. Πρώιµες βίαιες συγκρούσεις που γέννησαν µε οδύνες τη γνωστή µας δηµοκρατική Αθήνα των θεσµών και των νόµων. Μια σηµαντική περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, πριν από την άνοδο της πόλης-κράτους, πολύτιµη για την έρευνα σχετικά µε την πολιτική κατάσταση πριν από την άνοδο της Αθηναϊκής ∆ηµοκρατίας.
Αυτός ο χώρος «δεν είναι απλώς ένας αρχαιολογικός χώρος. Είναι χώρος ταφής (ίσως και εκτέλεσης) που δίνει τη χροιά του ιστορικού τόπου και µε αυτή την έννοια είναι υποχρεωτικό να “εγκλωβίσει” τα αρχαία εκεί ακριβώς που βρέθηκαν» δήλωνε για τους δεσµώτες στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η Στέλλα Χρυσουλάκη, προϊσταµένη της αρµόδιας εφορείας και επικεφαλής της ανασκαφής.
Σας προσκάλεσα, αγαπητές φίλες και φίλοι, γιατί πρόκειται πραγµατικά για ένα µοναδικό αρχαιολογικό χώρο. Αλλά φοβάµαι πως παρότι µόλις δέκα λεπτά απόσταση από το Σύνταγµα, δεν θα καταφέρουµε να τον επισκεφτούµε. Το νεκροταφείο υπάρχει πια µόνο στη φαντασία µας, καθώς όλα τα ευρήµατα µεταφέρθηκαν σε εργαστήρια και αποθήκες. Οι «δεσµώτες» ψιθυρίζεται ότι µετά τις αλλεπάλληλες καθυστερήσεις και ολιγωρίες του υπουργείου τα τελευταία χρόνια δέχτηκαν µοιραίες αλλοιώσεις και οδηγήθηκαν στην καταστροφή. Εύχοµαι να µην ισχύει· όχι µόνο για την αίσθηση πικρής απώλειας που προκαλεί, αλλά και γιατί όσο κι αν λογοδοτήσουν οι υπεύθυνοι, κάτι τέτοιο θα είναι ασυγχώρητο έγκληµα απέναντι στην πόλη µας και την πολιτιστική κληρονοµιά µας.
Κρατήστε ωστόσο όλα όσα µοιραστήκαµε σε αυτήν τη φανταστική πρόσκληση και όταν επισκέπτεστε το ΚΠΙΣΝ µην κοιτάζετε µόνο τα ψηλά αρχιτεκτονικά κτίρια. Κοιτάξτε πιο χαµηλά, στο ανθρώπινο µέτρο, και φέρτε στον νου σας ότι κάτω από τα νέα κτίρια, τα φαρδιά πεζοδρόµια και το κανάλι νερού ήταν θαµµένοι οι Αθηναίοι της αρχαϊκής εποχής, ήταν η δική τους νεκρόπολη που ύστερα από αιώνες ξεθεµελιώθηκε στις µέρες µας. Και ότι απέναντι, κάτω από το άσπρο σκέπαστρο που διακρίνετε, κείτονται τα λείψανα των «δεσµωτών», που πρώτος ο Στρατής Πελεκίδης τα εντόπισε το 1915 (αλλά η ιστορία και αυτού του γενναίου αρχαιολόγου είναι επίσης πικρή).
Πολλές είναι οι πικρές ιστορίες βέβαια που έχει να µας διηγηθεί η αρχαιογνωστική έρευνα. Ακόµη κι αν δεν είναι εφικτό να επισκεφτούµε τους αρχαιολογικούς χώρους, ένα βιβλίο όπως αυτό του καθηγητή ∆ηµήτρη Μποσνάκη µε τίτλο «Κατηφείη και όνειδος – Ταπεινωµένοι και καταφρονεµένοι νεκροί», έκδοση του Ταµείου Αρχαιολογικών Πόρων, πληρώνει το κενό. Γιατί αγκαλιάζει µε στοργή τους ταπεινωµένους νεκρούς και τις ανάρµοστες ταφές, βλέπει µε συµπάθεια το όνειδος της ταπείνωσης µε τα σηµάδια της τιµωρίας στους οµαδικούς τάφους των απείθαρχων και παραµερίζει τις προκαταλήψεις απέναντι στους συκοφαντηµένους δύσµορφους. Η απουσία φροντίδας και σεβασµού στο λείψανο, η βιασύνη και ανωνυµία στην ταφή, οι ασυνήθιστοι χώροι ταφής συσχετίζονται στοχαστικά µε τη νοσούσα πόλη και τις κρίσεις της, µε τα φαινόµενα κοινωνικού αποκλεισµού και περιθωριοποίησης. Τα παραπεταµένα θύµατα των πανδηµιών, τα κοινωνικά «σκουπίδια», οι θανατωµένοι κατάδικοι δίνουν την ευκαιρία για έναν ανοιχτό διάλογο που φωτίζει τις αθέατες όψεις των κοινωνικών συστηµάτων του προχριστιανικού παρελθόντος και πιθανώς τις υπόγειες γέφυρες µε τις διάδοχες χριστιανικές κοινωνίες, όπως γράφει ο συγγραφέας. Αντιλαµβανόµαστε έτσι µέσα από το σπουδαίο αυτό βιβλίο τη σηµασία της Νεκρόπολης του Φαλήρου και το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται. Αυτό κάνει την απώλεια ακόµη πιο οδυνηρή.
Τις τελευταίες µέρες µάλιστα διαβάζοντας το βιβλίο «Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών» της Ολγκα Τοκαρτσούκ (Βραβείο Νόµπελ, σε µετάφραση Αναστασίας Χατζηγιαννίδη, εκδ. Καστανιώτη 2022) σκεφτόµουν πόσο τυχεροί είµαστε όταν η συγκυρία ευνοεί ώστε να συµπλέκονται τα κείµενα και οι πολιτισµικές πρακτικές µας σε ένα δίκτυο που µας περιβάλλει και εµείς ταξιδεύουµε µέσα του συνδέοντας τα νήµατα του παρελθόντος µε το παρόν.
Το χώµα τάφος είναι. Ε, συ
τα βόδια σου σταµάτησε,
σήκωσε το υνί σου.
Στάχτη ανακατεύεις.
Σε τέτοιο χώµα
µη σπέρνεις σπόρους σταριού,
αλλά να χύνεις δάκρυα.
Ισιδώρου Αιγεάτου
από την «Παλατινή ανθολογία»,
Βιβλίον Ζ΄, 280
Η Μυρσίνη Ζορμπά είναι πρώην υπουργός Πολιτισμού.
